Jak napisać rozprawkę na maturze rozszerzonej z języka polskiego? Te zasady trzeba znać. Schemat rozprawki i przydatne słownictwo

Na maturze rozszerzonej z języka polskiego uczniowie muszą zmierzyć się z dłuższą wypowiedzią pisemną, która potocznie nazywana jest rozprawką. Maturzyści mają do wyboru dwa tematy:

• pierwszy z nich ma przyjąć formę rozprawki problemowej. Nazywany jest także wypowiedzią argumentacyjną. Opiera się zazwyczaj na bardziej skomplikowanym tekście (np. tekście krytycznoliterackim). Jak napisać rozprawkę problemową? Przeczytajcie tekst "Zasady pisania wypowiedzi argumentacyjnej na maturze rozszerzonej".
• drugi to interpretacja porównawcza dwóch utworów (najczęściej wierszy). Jak się z nią zmierzyć? Przeczytajcie tekst "Wszystko co trzeba wiedzieć o interpretacji porównawczej".

Rozprawka jest formą wypowiedzi, która najczęściej występuje na egzaminie ósmoklasisty, a także na maturze. Ma ona ściśle określoną konstrukcję. Można przypuszczać, że ze względu na to, napisanie rozprawki nie jest trudne. Trzeba jednak pamiętać, że rozprawka to dłuższa wypowiedź pisemna, która wymaga od autora przemyślenia tematu, stworzenia planu, a także odpowiedniej argumentacji i głębszej refleksji.

Autor rozprawki powinien przyjąć konkretne stanowisko wobec problemu, które może być wyrażone w formie tezy lub hipotezy. Czym jest teza, a czym hipoteza najlepiej pokazać na przykładzie. Temat wypracowania maturalnego z 2015 roku brzmiał: „Wolna wola człowieka czy siły od niego niezależne – co przede wszystkim decyduje o ludzkim losie? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do podanego fragmentu Lalki, całego utworu Bolesława Prusa oraz innego tekstu kultury”.

W tym przypadku teza mogłaby brzmieć: „O losie człowieka decyduje przede wszystkim wolna wola człowieka”, a hipoteza: „Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy o ludzkim losie decyduje wolna wola człowieka, czy siły od niego niezależne”. Mówi się o tym, że rozprawka z tezą jest łatwiejsza do napisania. Poleca się więc ją osobom, które nie czują się pewnie w pisaniu rozprawek.

Rozprawka powinna składać się z trzech części: wstępu, rozwinięcia i zakończenia. To schemat rozprawki, którego należy przestrzegać.

• Wstęp w rozprawce – w tej części zarysowujemy temat i określamy problematykę zagadnienia, o którym będziemy pisać. Dobrym rozwiązaniem jest umieszczenie tezy lub hipotezy na końcu wstępu. Teza, tak jak to było widoczne na powyższym przykładzie, powinna przyjąć formę stwierdzenia, a hipoteza – przypuszczenia.
• Rozwinięcie – to zasadnicza i najdłuższa część rozprawki. Mówi się o tym, że rozwinięcie powinno składać się z trzech akapitów, a w każdym z nich autor ma zawrzeć trzy argumenty i trzy przykłady. Oczywiście akapitów i przykładów może być więcej (np. od 3 do 5). W rozprawce maturalnej uczeń musi zawrzeć minimum dwa argumenty. Jeśli we wstępie postawiliśmy tezę, w rozwinięciu należałoby ją uzasadnić, przywołując odpowiednie argumenty i przykłady. Jeśli jednak zdecydowaliśmy się na rozprawkę z hipotezą, musimy rozważyć problem, przywołując argumenty za i przeciw.
• Zakończenie – na końcu podsumowujemy temat, przypominając tezę zawartą we wstępie lub ustosunkowujemy się do postawionej wcześniej hipotezy (np. „Podsumowując rozważania, można dojść do wniosku, że o losie człowieka decyduje zarówno wolna wola człowieka, jak i siły od niego niezależne” lub: „Po przeanalizowaniu powyższych przykładów można dojść do wniosku, że to wolna wola człowieka jest czynnikiem, który decyduje o losie człowieka”). Pamiętajmy jednak, że podsumowanie nie może być jednozdaniowe. Najlepiej, jeśli będzie skłaniało ono czytelnika do refleksji na dany temat. Można w tym miejscu zamieścić także stosowny cytat.

Zasady, o których powinnyśmy pamiętać, pisząc rozprawkę, są bardzo ważne. Właśnie dlatego stworzyliśmy krótki poradnik, jak napisać rozprawkę krok po kroku:

1. Na samym początku czytamy dokładnie polecenie. Ten punkt wydaje się niepozorny, ale jest bardzo ważny. Zapoznajemy się z limitem słów, który zawsze zawarty jest w poleceniu i przestrzegamy go podczas pisania. Warto kilkukrotnie przeczytać temat: zwrócić uwagę, do jakich i ilu utwór literackich czy dzieł kultury mamy się odwołać, a także czy w poleceniu zostało zawarte sformułowanie: „odwołaj się do całego utworu”.

2. Następnie czytamy fragment tekstu, który został dołączony do polecenia. W przypadku wypracowań maturalnych bardzo często są to utwory, znajdujące się na liście lektur obowiązkowych (patrząc na poprzednie lata, zazwyczaj pojawiała się „Lalka” Bolesława Prusa i „Dziady” Adama Mickiewicza). Już podczas zapoznawania się z fragmentem, warto jest osadzić utwór w danej epoce literackiej. Fragment można przeczytać kilkukrotnie.

3. Bardzo ważnym elementem jest stworzenie planu rozprawki. Podzielmy sobie go na trzy części:

• Wstęp – krótko zarysujmy temat i postawmy tezę lub hipotezę. Zapiszmy ją.
• Rozwinięcie – od myślników wypiszmy argumenty, a także przykłady, które będą je obrazować. Można również zapisać odwołania do utworu, którego fragment został zawarty w poleceniu.
• Zakończenie – w naszym planie w jednym lub dwóch zdaniach zawrzyjmy podsumowanie, które będzie skłaniało czytelnika do dalszych rozważań na dany temat.

Plan pisania rozprawki jest bardzo ważny. W momencie, gdy stracimy wątek lub nie będziemy wiedzieli, co dalej pisać, możemy wrócić do planu i zobaczyć, w którym miejscu rozprawki jesteśmy i co jeszcze powinniśmy zawrzeć w naszym tekście.

4. Przed samym pisaniem warto jeszcze raz przeczytać polecenie i upewnić, że przykłady i argumenty, które chcemy przytaczać, podczas pisania są zgodne z tym, co zostało zawarte w poleceniu.

5. Piszemy rozprawkę. Pamiętajmy, że warto przytaczać cytaty z podanego fragmentu tekstu i ściśle trzymać się ustalonego wcześniej planu. Nie zapomnijmy odwołać się do całości utworu, jeśli tak sugeruje polecenie.

6. Po napisaniu warto przeczytać rozprawkę kilkukrotnie: sprawdzić błędy ortograficzne, interpunkcyjne, stylistyczne, upewnić się, że zrealizowaliśmy wszystkie punkty zawarte w poleceniu (np. odwołaliśmy się jedynie do dzieł literackich, a nie dzieł kultury, jeśli tak właśnie było zasugerowane w poleceniu). Sprawdzamy też, czy tekst jest spójny.

Najczęstsze błędy w pisaniu rozprawki to streszczanie utworu, zamiast analizowania go w kontekście podanego tematu, mylenie przykładu z argumentem, złe postawienie tezy, a także pisanie w podsumowaniu jedynie tego, co było powiedziane już wcześniej.

Przed samym pisaniem rozprawki warto zapoznać się z przydatnym słownictwem. W zależności od tego, czy piszemy wstęp, rozwinięcie czy zakończenie należałoby użyć poniższych lub podobnych sformułowań.

We wstępie:

• Temat dotyczący… fascynował ludzi od zawsze…
• Problem, który chcę poruszyć…
• Wiele osób uważa, że…, ja jednak chciałabym zwrócić uwagę na inny aspekt tego problemu…
• Czy prawdziwe jest stwierdzenie, że…
• Właśnie dlatego uważam, że…
• Myślę, że…

W rozwinięciu:

• Na początku moich rozważań chciałabym zaznaczyć…
• Jednym z pierwszych argumentów, który potwierdza zasadność tej tezy, jest…
• Warto w tym miejscu przytoczyć przykład bohatera, jakim jest…
• Kolejnym zagadnieniem jest…
• Nie można zapomnieć o…
• Należy też zauważyć, że…
• Z jednej strony…, z drugiej zaś…
• Ostatnim już argumentem…

W zakończeniu:

• Podsumowując…
• Jak wynika z przytoczonych wyżej argumentów…
• Zebrane przykłady potwierdzają, że…
• Reasumując…
• Myślę, że przytoczone przeze mnie argumenty pokazały, że…

Przykłady rozprawek można znaleźć na w informatorze Centralnej Komisji Egzaminacyjnej, warto jednak pamiętać, że najlepszym sposobem na nauczenie się pisania rozprawek, jest po prostu praktyka, a więc pisanie. Chcąc poćwiczyć przed egzaminem maturalnym, dobrze jest sprawdzić matury z ubiegłych lat, a także arkusze egzaminu ósmoklasisty. Wszystkie materiały znajdują się na stronie CKE.

Poniżej przedstawiamy polecenie i przykład rozprawki maturalnej zamieszczonej w Informatorze CKE:
Czy szczególne okoliczności mogą usprawiedliwić postępowanie sprzeczne z podstawowymi zasadami etyki? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do fragmentu "Innego świata" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego i do innych tekstów
kultury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.

Zasady wielu systemów etycznych, np. judeochrześcijańskiego czy też społeczeństw tradycyjnych, stawiają przed człowiekiem określone wymagania co do zachowania się wobec innych ludzi. Zwłaszcza w etyce judeochrześcijańskiej postawa człowieka powinna być jednoznaczna, zgodna z Dekalogiem. Zatem wydaje mi się, że trudno jest znaleźć okoliczności, które mogłyby usprawiedliwić nieetyczne działanie człowieka. Potwierdzenie mojego stanowiska odnajduję również w literaturze.
Przywołany tekst pochodzi z ostatniego rozdziału, który dotyczy życia autora wyzwolonego już z sowieckiej niewoli, mającego jednak w pamięci straszliwe prawa łagru, świata „odwróconego dekalogu”. Grudziński wielokrotnie w swej książce wspominał, że w Jercewie ludzie dopuszczali się wobec siebie największych niegodziwości. Był w stanie odróżnić dobro od zła, ocenić nieetyczne zachowania urków, donosicieli, strażników znęcających się nad więźniami. Zatem ocalił poczucie przyzwoitości, nie relatywizował
zasad moralnych. Przez cały pobyt w łagrze prowadził zaciętą walkę wewnętrzną o niesprzeniewierzenie się im. I ją zwyciężył – ocalił nie tylko życie, lecz także swoją godność. Jednocześnie, gdy pozostawał w obozie, był w stanie zrozumieć zachowania nieetyczne innych, w pewien sposób w tamtych, nieludzkich okolicznościach nawet je usprawiedliwiać. Jednak na wolności, gdzie nie królowało już bezprawie i przywrócono hierarchię wartości ważnych dla kultury europejskiej, zaczął dystansować się wobec rozumienia tych niegodziwych zachowań, których się dopuszczano dla ratowania własnego życia.
Analizowany fragment „Innego świata” przedstawia rozmowę Herlinga-Grudzińskiego w hotelowym pokoju (po trzech latach życia poza łagrem) z napotkanym współwięźniem Jewrejem, którego coś trapi i chce koniecznie się zwierzyć. Jak się okazuje, ma na sumieniu fałszywy donos na niewinnych ludzi, będący dla nich wyrokiem śmierci. Ten donos ratował jego życie, a on „miał dość wywijania się od śmierci”. A jednak, jak widzimy, to usprawiedliwienie nie wystarcza, by mógł normalnie żyć w powojennej rzeczywistości. Potrzebuje czyjegoś zrozumienia i liczy na nie u tego, kto żył w tych samych potwornych warunkach, kto na własnej skórze odczuł, czym był sowiecki obóz. Tego zrozumienia jednak u swego rozmówcy nie znajduje. Dlaczego? Przecież pisarz ma świadomość, iż okoliczności życia w sowieckim obozie zmuszały do zachowań, których w normalnych warunkach człowiek by się nie dopuszczał. Dlaczego z jego usta nie pada zbawienne dla Jewrieja słowo „rozumiem”? Dlatego, że od trzech lat żył na wolności, gdzie na nowo spotkał ład moralny stanowiony przez obowiązujące wszystkich prawo. Z tej perspektywy uznał, że nie można relatywizować praw moralnych, a spełnienie oczekiwań Jewrieja byłoby właśnie ich relatywizowaniem. Jednocześnie – zgodnie z chrześcijańską etyką – nie potępia swego rozmówcy. Nie patrzy mu jednak w oczy, co świadczy być może o tym, że w nim samym istnieje jakiś rodzaj wstydu spowodowanego niemożnością głośnego upominania się o godność człowieka w tak ekstremalnych warunkach jak sowiecki obóz pracy.
W „szczególnych okolicznościach” znalazł się również Marek Edelman, bohater reportażu Hanny Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”. W piekle getta potrafił jednak nie tylko nadać sens swojemu życiu poprzez przygotowanie (wraz z innymi członkami Żydowskiej Organizacji Bojowej), a następnie podjęcie zbrojnej walki, ale także poprzez pomoc idącym na Umschlagplatz, kiedy to jako goniec, jeszcze przed powstaniem, rozdawał „numerki życia”. Wyznawane przez niego motto: „Nie dać wepchnąć się na beczkę” nigdy nie było realizowane kosztem innych. Edelman postępował zgodnie z ogólnoludzkimi, wywiedzionymi z prawa naturalnego, zasadami etycznymi. Pozostał wierny sobie, nie złożył fałszywego świadectwa i uważał, że przeżycie kosztem innego człowieka jest niegodne.
Heroizm etyczny nie jest niemożliwy, choć trudny do zrealizowania ludzkimi siłami. Potwierdzają to dwie powyższe postawy: Herlinga-Grudzińskiego i Edelmana. Obaj w świecie absurdu (pierwszy w łagrze, drugi w getcie) potrafili nadać sens swojemu życiu
poprzez wierność etyce. Taką postawę każe zachować także Zbigniew Herbert w wierszu „Przesłanie Pana Cogito”. Kiedy rozum zawodzi – pisze Herbert – należy być odważnym, gardzić szpiclami, katami, tchórzami. Nie można też wybaczać „w imieniu tych, których zdradzono o świcie”. Tak właśnie sądził Grudziński i dlatego nie powiedział „rozumiem”. Miał prawo uważać, że żadna sytuacja nie usprawiedliwia postępowania sprzecznego z zasadami etyki.
Przywołane teksty potwierdzają moje przekonanie, że strach przed utratą własnego życia nie jest wystarczającą okolicznością do uzasadnienia nieetycznego postępowania. Jak powiedział Warłam Szałamow: „Nawet na samym dnie piekła możliwe jest dobro”.

Więcej przykładowych rozprawek znajduje się w Informatorze CKE.