Matura rozszerzona z języka polskiego: Kaniewska, Przerwa-Tetmajer i Różewicz. Tematy dla koneserów poezji czy dobrych uczniów?

„Nie było źle”, „Łatwiutko”, „Wdzięczny arkusz” – pisali maturzyści w mediach społecznościowych po opuszczeniu sal egzaminacyjny. Ale byli też tacy, którzy komentowali: „Co to było?”, „Wyszłam po 20 minutach, nie wiedziałam nic”, „Tragedia ten polski rozszerzony”. Zaskakująco często pojawiały się głosy zdających, mówiące o tym, że pierwszy raz w życiu – właśnie na maturze – pisali rozprawkę problemową czy interpretację porównawczą.

Przypomnijmy, że tematy na maturze rozszerzonej z polskiego brzmiały:

• Określ, jaki problem podejmuje Bogumiła Kaniewska w podanym tekście. Zajmij stanowisko wobec rozwiązania przyjętego przez autora, odwołując się do tego tekstu oraz innych tekstów kultury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 300 wyrazów. (tekst: "Doświadczenie historyczne w zapisie literackim" Bogumiła Kaniewska);
• Dokonaj interpretacji porównawczej podanych utworów. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 300 wyrazów. (teksty: "Godzina tworzenia" Kazimierz Przerwa-Tetmajer, "Próbowałem sobie przypomnieć" Tadeusz Różewicz).

Weźmy na tapet pierwszy z nich. Autorka cytuje Nycza (nazwisko z pewnością znane każdemu studentowi polonistyki). Posługuje się również pojęciami, które współczesnemu nastolatkowi mogą wydawać się niejasne. Odwołuje się z kolei do postaci, autorów czy lektur, występujących w programie nauczania w zakresie rozszerzonym (wspomniany jest Witkacy i opowiadania Schulza).

Czy więc osiemnastolatek, jest w stanie zrozumieć tekst Bogumiły Kaniewskiej i poddać go pisemnej refleksji? Zapytaliśmy dra Jana Zdunika z Wydziału Polonistyki UW, jak ocenia poziom trudności pierwszego tematu maturalnego.

– Myślę, że uczeń, który zdaje maturę na poziomie rozszerzonym, nie powinien mieć problemów ze zrozumieniem tego tekstu. On ma formę przyjemnego w lekturze eseju, który jest na granicy między tekstem historycznoliterackim a teoretycznoliterackim. Warto też zwrócić uwagę na to, że trudniejsze pojęcia zostały wyjaśnione. Chociaż tekst Bogumiły Kaniewskiej pochodzi z "Kultury Współczesnej (taki jest zapis - JZ]", które jest czasopismem naukowym, to sam ma formę raczej ciekawego w lekturze eseju – mówi dr Jan Zdunik.

Zaznacza także, że według niego był to prostszy temat, niż tegoroczna interpretacja porównawcza.

W przypadku drugiego tematu zdający mieli podane dwa wiersze o podobnej tematyce i musieli je ze sobą porównać. Tym razem padło na Przerwę-Tetmajera i Różewicza. Tematem był moment tworzenia i poszukiwanie natchnienia. I chociaż nazwiska poetów z pewnością są znane uczniom szkół ponadpodstawowych, to można się zastanawiać, w jakim stopniu maturzyści przygotowali się do tego, by spróbować swoich sił z tekstem poetyckim, którego zrozumienie wymaga głębszego namysłu i znajomości narzędzi interpretacyjnych.

– To był na pewno bardzo interesujący temat – komentuje dr Jan Zdunik. – Ale teksty, które znalazły się w arkuszu, są bardzo wymagające, a ich dogłębne omówienie nie było proste. Mamy Tetmajera, a więc poetę modernistycznego, którego utwory mogą być dla ucznia nie do końca zrozumiałe. Z drugiej strony taki wiersz daje uczniowi możliwość szerokiego wypowiedzenia się na temat roli środków stylistycznych w tekście. Utwór Różewicza jest zdecydowanie trudniejszy, bo mówimy tutaj o wierszu różewiczowskim, który jest nieregularny i dąży do wiersza wolnego. Jego interpretacja wymagała głębszej refleksji. To powiązanie autotematyczne, występujące w obydwu tekstach jest widoczne, natomiast nie jest bardzo oczywiste. Jest to temat przeznaczony dla uczniów, którzy nie boją się pisać o literaturze samej w sobie i poruszać autotematycznych zagadnień.

Bardziej ambitni maturzyści mieli więc szansę poradzić sobie z drugim tematem. Co z resztą?

Matura z języka polskiego na poziomie rozszerzonym wymaga od zdającego przede wszystkim umiejętności czytania ze zrozumieniem, ale także krytycznego myślenia, odpowiedniego formułowania swoich myśli, znajomości nie tylko literatury czy języka, ale także kontekstów historycznych, biograficznych czy filozoficznych.

Nie wystarczy więc „uważać na polskim”, by dobrze zdać rozszerzenie. Co w rzeczywistości sprawdza taka matura?

– Przede wszystkim umiejętności interpretacyjne, ale także lekturę tekstu krytycznego, znajomość bardzo wielu kontekstów i umiejętność korzystania z nich podczas pisania pracy problemowej. Niezwykle ważna jest umiejętność problematyzowania, a także trudna umiejętność lektury porównawczej – zauważa dr Jan Zdunik.

Niektóre osoby zwracają uwagę na to, że teksty, które występują na maturze rozszerzonej z języka polskiego, znaczącą odbiegają od świata, w którym żyją współcześni maturzyści. Czy kultura obrazkowa i szybkość przekazu mogą sprawić, że teksty Kaniewskiej, Błońskiego, Tischnera*, a także utwory Różewicza, Przerwy-Tetmajera, Szymborskiej czy Baczyńskiego** staną się reliktem, zrozumiałym jedynie, przez co poniektórych, bardziej wybitnych uczniów czy wspomnianych już studentów polonistyki? Bardzo dużo zależy tutaj nie tylko od samych uczniów, ale także nauczycieli.

– Matura rozszerzona pozwala pokazać swoje zainteresowania i jest nie tylko rekapitulowaniem podstawy programowej. Tutaj dużo zależy od kreatywności ucznia i jego umiejętności. Myślę jednak, że tegoroczne tematy pozwalały wykazać się swoją wiedzą wykraczającą poza poziom podstawowy. Bardzo dużo zależy też od nauczyciela. Jeśli nauczyciel skupiał się na lekcjach tylko na przekazywaniu treści książek, to pierwszy temat mógł okazać się bardzo trudny dla uczniów, gdyż wymagał dobrej znajomości kontekstu historycznego. Kiedy na zajęciach nie ćwiczono interpretacji, to z kolei drugi temat również mógł przysporzyć problemów. Myślę, że ten drugi temat był dla koneserów poezji, a pierwszy dla dobrych uczniów, zdających maturę na poziomie rozszerzonym – podsumowuje dr Jan Zdunik.

- - -

dr Jan Zdunik – pracownik naukowy w Zakładzie Edukacji Polonistycznej i Kształcenia Ustawicznego w Instytucie Polonistyki Stosowanej na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, nauczyciel języka polskiego w liceum

*Autorzy fragmentów tekstów z matur z poprzednich lat.
**Poeci, których wiersze były zamieszczane w arkuszach maturalnych.