Miejsce zamieszkania ma wpływ na dostęp do edukacji wyższej? Co może ułatwić młodzieży z obszarów wiejskich dostęp do studiów?

„W ciągu ostatniej dekady dostęp do miejsc na studiach dla młodzieży wiejskiej wyraźnie się poprawił” - mówi dr hab. Dominik Antonowicz, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wraz z dr. Krzysztofem Wasielewskim i dr. Jarosławem Domalewskim na łamach „Tertiary Education and Management” opublikował on wnioski z badań dotyczących dostępności studiów dla młodzieży wiejskiej.

Profesor z UMK, Dominik Antonowicz dodaje, że nadal jednak na najbardziej prestiżowych uczelniach i kierunkach studiów młodzież ze wsi wciąż jest niedoreprezentowana.

Naukowcy zauważają, że w populacji Polaków pochodzenie wiejskie ma ok. 40 procent osób. Nieco inaczej proporcja ta wygląda na uczelniach. Na poszczególnych uczelniach wygląda to następująco:

• na Uniwersytecie Warszawskim pochodzenie wiejskie w 2018 r. deklarowało niecałe 19 proc. osób,
• na Uniwersytecie Wrocławskim — niemal 25 proc.,
• na UKSW w Warszawie było to 27 proc.,
• na UMK – 33 proc.,
• na Uniwersytecie Opolskim – 36 proc. studentów pochodziło z obszarów wiejskich.

Odsetki te jednak na każdej z tych uczelni systematycznie rosną. Dekadę wcześniej (2006 r.) było to odpowiednio: 8 proc. (UW), 11 proc. (UWr), 15 proc. (UKSW), 18 proc. (UMK) i 33 proc. (UO).

Zdaniem autorów publikacji zjawiskiem, które w Polsce pomogło osobom z obszarów wiejskich w dostępie do studiów, było umasowienie kształcenia na poziomie wyższym, obserwowane w latach 90. XX wieku.

Badacze jednak zaznaczają, że młodzież z obszarów wiejskich, która zyskała wtedy łatwiejszy dostęp do studiów, trafiała najczęściej na studia płatne i studiowała na kierunkach o niskiej selektywności. „Natomiast jej szanse na studia na elitarnych kierunkach stacjonarnych w uczelniach publicznych wciąż pozostawały niewielkie” – zwracają uwagę naukowcy.

Sytuacja zaczęła się zmieniać wraz ze wkraczającym do szkół wyższych niżem demograficznym. Równolegle następowała wtedy tzw. inflacja dyplomów — studia kończyła tak duża część młodzieży, że dyplom stracił prestiż i przestał być gwarantem zatrudnienia. A to sprawiło, że „ochłodziły się aspiracje edukacyjne” młodego pokolenia — relacjonują autorzy analiz. I zauważają, że w tej sytuacji uczelnie sięgnęły po kandydatów na studia, którzy dotąd zwykle się nie dostawali.

Zespół z UMK podkreśla, że polska wieś nigdy nie była monolitem, co widać na przykładzie obszarów podmiejskich i peryferyjnych. W dużym uogólnieniu słabsze szanse młodzieży z obszarów wiejskich wynikają m.in.

• z ograniczonego dostępu do dobrej jakości szkół podstawowych i średnich,
• oraz z różnic w aspiracjach środowisk, z których młodzież się wywodzi.

„Charakterystyki społeczno-ekonomiczne rodzin wiejskich (niższy poziom wykształcenia rodziców, niższy status ekonomiczny) wpływają na auto selekcję młodzieży wiejskiej. Te młode osoby wybierają szkoły maturalne łatwiej dostępne, o gorszych wynikach na egzaminie maturalnym, o niższym prestiżu. A to później przekłada się na wybory uczelni i kierunków studiów — o mniejszym prestiżu akademickim, postrzeganych jako łatwiejsze, mniej selekcyjne i dające większą szansę na ich ukończenie” - tłumaczy Dominik Antonowicz.

Jak dodaje, wybory te mają przełożenie na odmienną alokację młodzieży na rynku pracy i w społecznej strukturze, utrwalając często wcześniejsze nierówności społeczne.

Badacze zauważają, że różnice w dostępie do szkolnictwa wyższego przechodzą w Polsce z nierówności wertykalnych — w stronę nierówności horyzontalnych. Co to oznacza? Dawniej różnice między młodzieżą z miast i wsi polegały na tym, czy uzyskuje się wyższe wykształcenie, czy nie. Obecnie różnice dotyczą tego, jaką się kończy uczelnię i jaki wybierze kierunek.

Największy udział młodzieży wiejskiej wśród ogółu studiujących można zaobserwować na kierunkach studiów właściwych dla takich dyscyplin, jak rolnictwo i ogrodnictwo oraz nauki leśne. Na takich kierunkach młodzi mieszkańcy wsi stanowią ponad połowę studentów – opowiada dr hab. Dominik Antonowicz, UMK w Toruniu

Sporo młodzieży z obszarów wiejskich (odsetek między 30, a 50 proc.) wybiera także kierunki, które – jak dodaje naukowiec – w jakiejś mierze są definiowane, jako nauczycielskie i kobiece:

• pedagogika,
• teologia,
• matematyka,
• geografia,
• biologia.

Młodzież wiejska jest z kolei w wyraźnej mniejszości na kierunkach anglojęzycznych (poniżej 10 proc.), związanych ze sztuką (poniżej 10 proc.), na psychologii, kognitywistyce czy kierunkach o komunikacji społecznej i mediach (poniżej 20 proc.).

W odpowiedzi Dominik Antonowicz podaje przykłady podejmowanych, różnym skutkiem działań:

Pierwszy - historyczny, to „wprowadzenie w latach 60. XX wieku punktów za pochodzenie chłopskie i robotnicze, uwzględnianych w procesie rekrutacji do szkół wyższych. Rozwiązanie to okazało się nieskuteczne i nie przyczyniło się do zwiększenia szans edukacyjnych młodzieży ze środowisk defaworyzowanych” - przypomina. Drugim przykładem było powołanie na przełomie stuleci publicznych uczelni zawodowych (obecnie akademii nauk stosowanych), które w założeniu były nieodpłatne i „blisko domu”. Miały się przez to przyczynić do zwiększenia dostępności wyższego wykształcenia między innymi dla młodzieży wiejskiej.

„To rozwiązanie w pewnym stopniu można uznać za udane — zważywszy na fakt, że blisko połowa studentów tych szkół pochodzi ze wsi, podczas gdy w uczelniach akademickich jest to jedna trzecia” - podaje ekspert.

Nasze badania pokazują, że problem ograniczonej dostępności młodzieży wiejskiej do kształcenia na poziomie wyższym nadal istnieje — choć w mniejszej skali. Bez solidnych inwestycji w szkolnictwo na obszarach wiejskich nie sposób go będzie skutecznie rozwiązać - podsumowuje badacz z UMK.

Aktualnie zespół w Katedrze Badań nad Nauką i Szkolnictwem Wyższym na UMK realizuje projekt dotyczący publicznych uczelni zawodowych. Działania te są finansowane z programu „Nauka dla Społeczeństwa” MEiN.