Niełatwe więzi. Jak i po co budować relację nauczyciel-uczeń?

Strefa Edukacji: Mówi się, że uczniowie lubią nie te przedmioty, które rzeczywiście ich interesują, ale te, które prowadzi „fajny” nauczyciel. Jak relacja nauczyciela z uczniem może wpływać na zainteresowania ucznia, jego zdolność do nauki? I czy w ogóle budowanie relacji jest konieczne, czy może wystarczą jasno określone zasady funkcjonowania na lekcjach?

Dr Aleksandra Dopierała: Uważam, że jasno określone zasady już są częścią budowania relacji między ludźmi. Wiele badań dotyczących pedagogiki wskazuje, że relacje z dorosłymi w szkole są dla uczniów bardzo ważne. Są one związane z różnymi aspektami funkcjonowania w szkole, takimi jak poczucie bezpieczeństwa, osiągnięcia akademickie, czy nawet poziom przemocy w placówce.

Dane ze świata pokazują, że jeśli rozwijamy kompetencje związane z budowaniem i utrzymywaniem relacji, to uczniowie osiągają lepsze wyniki akademickie – nawet o 11 punktów procentowych. To jest duży efekt. Uważam, że jako nauczyciele (sama także jestem nauczycielką) powinniśmy o relacje dbać.

Umiemy to robić?

Chociaż coraz częściej podkreśla się istotność relacji międzyludzkich w szkole, wydaje się, że wciąż mamy małą wiedzę na temat tego, jak możemy je rozwijać i co się pod nimi kryje. Często ograniczamy się do bycia miłym i uprzejmym w stosunku do uczniów, co czasami utrudnia utrzymanie granic lub zasad. To duże wyzwanie – jak pozostać dorosłym w relacji, która ma być rozwojowa, a nie przyzwalająca na zachowania, których nie chcemy widzieć w szkole.

Czy budowania relacji można się nauczyć?

Tak.

W jaki sposób? Jakie działania możemy podjąć, aby rzeczywiście tworzyć satysfakcjonujące, szczere relacje, a nie tylko utrzymywać pozory?

Istnieje kilka komponentów międzyludzkich relacji i każdy z nas może je rozwijać. Wchodząc do pracy jako nauczyciele, mamy różne poziomy zdolności interpersonalnych, ale jednocześnie możemy je doskonalić. Przede wszystkim ważna jest umiejętność jasnej i klarownej komunikacji z szacunkiem do drugiej osoby.

Kolejnym elementem jest świadomość siebie – rozumienie, co się ze mną dzieje, jakie mam emocje i jak one wpływają na moje zachowanie. Następnie umiejętność zarządzania sobą, radzenia sobie ze stresem. Przydatna jest także umiejętność rozwiązywania konfliktów oraz dochodzenia do wzajemnego zrozumienia w grupie.

Musimy mieć na uwadze, że uczniowie też będą do nas przychodzili z różnymi umiejętnościami. Musimy być na to gotowi, że mogą mieć trudność z wyrażaniem własnych emocji, czy mówienia, o co im chodzi. Ale kształtując własne umiejętności społeczno-emocjonalne, kształtujemy je również u swoich uczniów. Możemy mieć na nie wpływ i je rozwijać, jednocześnie budując dobrą, rozwojową relację w warunkach wzajemnego szacunku.

Czy taką zdolność można osiągnąć, korzystając na przykład z warsztatów, czy to bardziej kwestia indywidualnej pracy z samym sobą?

Myślę, że trochę jedno i drugie. Warsztaty i szkolenia mogą być pomocne, ale ważna jest gotowość do tego, żeby się budowania relacji i samoświadomości uczyć. Więc niezależnie od warsztatów istotna jest również osobista praca każdego nauczyciela nad sobą.

Pracuję w szkole, w której to się dzieje na co dzień, podczas nawet zwykłej wymiany koleżeńskiej. Wszyscy w gronie nauczycieli pracujemy nad tymi kompetencjami. Zastanawiamy się wspólnie, jak możemy budować dobre relacje, gdzie pojawiają się jakieś bariery i jak je pokonać.

To proces, który zajmuje czas i wymaga systematycznego działania. Jednorazowe szkolenie niczego nie zmieni, jeśli praca z kompetencjami emocjonalnymi i społecznymi nie będzie stałym elementem pracy szkoły.

Czasem nawet dobrze przygotowanego pod tym względem nauczyciela może spotkać nieoczekiwane wyzwanie, jakim jest testowaniem przez uczniów.

Testowanie przez uczniów może być jednym z trudniejszych elementów pracy nauczyciela. Dzieje się tak dlatego, że kiedy nauczyciel doświadcza testowania, może odbierać to jako naruszenie granic osobistych. Odczytywać niepożądane zachowania ucznia jako uderzające w niego jako osobę. Wtedy trudno jest zareagować adekwatnie, bo doświadcza wysokiego poziomu stresu, napięcia, frustracji.

Testowanie może pojawiać się w grupach, które są już jakoś ustrukturyzowane, zżyte, czują się jednością. Często jest to sposób, w jaki uczniowie poznają nauczyciela i sprawdzają jego reakcje, właśnie po to, aby dowiedzieć się, jak będą działały relacje. Czy zajęcia z nim będą stratą czasu, czy nie. W zależności też od celu danej grupy, mogą dążyć do tego, żeby nauczyciela czymś zająć, bo np. nie lubią danego przedmiotu, lub będą próbować wyprowadzić go z równowagi.

Czytaj także: Minister edukacji o zmianach rozpoczynających szerszą reformę. „Poczucie satysfakcji z codziennej pracy to również godne warunki finansowe”

Jak sobie z tym radzić?

Ważne jest, aby zareagować w odpowiedni sposób. Najlepiej jeszcze zanim testowanie będzie miało szansę się rozwinąć. Warto zaplanować pierwsze lekcje w taki sposób, aby uczniowie mogli poznać nauczyciela i zrozumieć sens nauki danego przedmiotu. Jeśli testowanie już się rozwinie, warto otwarcie porozmawiać z uczniami o tym, co się dzieje, jak to na mnie wpływa i wypracować wspólnie nowe zasady.

Często umiejętność zachowania dyscypliny wiążemy z pojęciem autorytetu. Co znaczy, że nauczyciel ma autorytet?

Nauczyciel, który ma autorytet, to taki, który jest dla dziecka bezpiecznym dorosłym, można mu zaufać i czuć się bezpiecznie. Lub wtedy, gdy posiada ważne dla ucznia umiejętności i kompetencje, których może się od niego uczyć.

Czy stracony autorytet da się odbudować?

Tak, choć wymaga to pracy. Kluczem jest zrozumienie, dlaczego autorytet został utracony. Jeśli na przykład uczniowie przestali widzieć sens w nauce, ważne jest, aby nauczyciel ponownie skoncentrował się w pracy z uczniami nad tym, dlaczego dany przedmiot jest istotny. Otwarte rozmowy, wsparcie i budowanie relacji na nowo mogą pomóc w odbudowie autorytetu.

Jaką rolę pełni rodzic w relacjach nauczyciela z uczniem? Jak radzić sobie z sytuacjami, gdy uczeń obdarza nauczyciela zaufaniem i prosi, aby coś zostało tajemnicą przed rodzicami? Jak tego zaufanie nie naruszyć?

Rola rodziców w edukacji jest bardzo ważna, a partnerstwo między szkołą a rodzicami przynosi najlepsze efekty. Od tego, jaki stosunek rodzice mają do nauczyciela, zwłaszcza w młodszych klasach, będzie zależało czy uczeń w ogóle zaufa swojemu wychowawcy, czy nie.

Zdarza się jednak, że nauczyciel staje się taką zaufaną osobą dorosłą i uczeń powierza mu sekrety, których nie chce przekazywać rodzicom. Nauczyciel musi wówczas rozważyć, czy może taką informację zachować dla siebie. Jeśli dotyczy ona zagrożenia zdrowia lub życia ucznia, wówczas bezsprzecznie należy poinformować rodziców. Warto jednak dać uczniowi kontrolę nad sposobem przekazania tej informacji, na przykład poprzez wspólne ustalenie, czy to uczeń, czy nauczyciel poinformuje rodziców i uczciwe wyjaśnienie, dlaczego tak musi się stać.

Jak budować relacje, jeśli nauczyciel odczuwa antypatię wobec ucznia? Jak radzić sobie z takimi niechcianymi emocjami?

Nauczyciel, podobnie jak każdy inny człowiek, wnosi do swojej pracy własne emocje i osobiste doświadczenia. Praca w edukacji jest niezwykle wymagająca, pełna bodźców, hałasu i ciągłej interakcji z wieloma osobami. Dlatego jest całkowicie normalne, że czasem coś nas irytuje – mogą to być konkretne zachowania uczniów, które nas „wyzwalają” i utrudniają nawiązanie pozytywnej relacji.

Może się również zdarzyć, że jesteśmy w trudnym okresie życia, co wpływa na naszą kondycję emocjonalną. W takich momentach możemy być bardziej drażliwi, co przekłada się na nasze reakcje w pracy. Warto wtedy, jeśli to możliwe, otwarcie porozmawiać z uczniami, wyjaśniając im swoją sytuację. Na przykład, jeśli przeżywamy trudny okres, możemy powiedzieć: „Mam teraz trudny czas w życiu osobistym, jestem bardziej zestresowany/a”. Dzięki temu uczniowie mogą lepiej zrozumieć nasze zachowania.

Warto także zastanowić się nad przyczynami naszej irytacji wobec ucznia – czy jest to związane z czymś, czego doświadczyliśmy w przeszłości, czy może z inną osobą. Samo zrozumienie tego mechanizmu może obniżyć nasz poziom frustracji. Czasami warto także porozmawiać z uczniem, aby wspólnie wypracować lepszy sposób współpracy, który zmniejszy naszą irytację.

Praca nauczyciela wiąże się z ciągłym kontaktem z emocjami – zarówno własnymi, jak i uczniów. To powoduje, że jest to zawód narażony na wypalenie zawodowe, ponieważ wymaga od nas dużej pracy nad sobą, kontrolowania swoich emocji i zachowań.

Nauczyciel codziennie staje przed wyzwaniem zarządzania dziesiątkami interakcji – czasem w ciągu godziny, a nawet minut. Kontaktuje się z różnymi grupami: rodzicami, przełożonymi, kolegami z pracy oraz uczniami, przy czym każda z tych grup jest różnorodna. Praca z czwartą klasą w szkole podstawowej różni się od pracy z ósmą klasą. Ta różnorodność wymaga ciągłej adaptacji do nowych stylów komunikacji. Jak radzić sobie z natłokiem tych interakcji i jak uniknąć przeciążenia?

Odpowiedzią może być przyjrzenie się organizacji naszego dnia. Ważne jest, by znaleźć czas na przerwy, momenty wyciszenia, może słuchanie muzyki, które pomogą się zregenerować. Kluczowe jest również dbanie o podstawy naszego dobrostanu, takie jak sen, zdrowe odżywianie, aktywność fizyczna i sprzyjające relacje. To są uniwersalne zasady, które pomagają nam funkcjonować na co dzień.

Jednak równie ważne jest środowisko pracy, w którym funkcjonujemy. Czy mamy dostęp do miejsc, gdzie możemy się wyciszyć? Często w szkołach brakuje takich przestrzeni, a jedynym miejscem ucieczki może być toaleta, co oczywiście nie jest idealne. Są jednak szkoły, które oferują tzw. miejsca wyciszenia – zarówno dla nauczycieli, jak i uczniów – gdzie można na chwilę oderwać się od bodźców i zregenerować siły.

Kiedy mamy dobre relacje z innymi nauczycielami, możemy wspólnie radzić sobie z trudnymi chwilami, dzieląc się doświadczeniami i wspólnie szukając rozwiązań. Śmiech, żarty, wzajemne wsparcie – to wszystko pomaga w budowaniu pozytywnej atmosfery w pracy.

Trzeci ważny aspekt to radzenie sobie z długotrwałym stresem. Codzienny stres jest czymś, z czym możemy sobie poradzić, ale są sytuacje wyjątkowo trudne, które mogą się przedłużać. W ostatnim czasie wielu nauczycieli miało do czynienia z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Kiedyś były to pojedyncze przypadki, teraz stają się normą w wielu klasach. Do tego dochodzą inne trudności, takie jak bariery językowe u uczniów z Ukrainy. W takich sytuacjach kluczowe jest wsparcie ze strony całej kadry – wspólne rozwiązywanie problemów i współpraca. Jeśli nie ma takiej sieci wsparcia, praca nauczyciela może stać się wyczerpująca.

Przed nauczycielami nowe wyzwania. Jak budować relacje w klasie międzynarodowej, szczególnie teraz, gdy dołączają do nas nowi uczniowie z Ukrainy? Każda nowa osoba wprowadza zmiany, a tym bardziej, gdy mamy do czynienia z uczniami, którzy mogą nie mówić w naszym języku, czuć się zagubieni, a nawet doświadczyć traumy. Jak przeprowadzić integrację w klasie, aby te osoby nie stały się ofiarami przemocy rówieśniczej ani nie były wykluczone ze społeczności?

Kluczowe jest tutaj posiadanie wiedzy na temat zjawisk międzykulturowych oraz umiejętność prowadzenia edukacji w grupach zróżnicowanych kulturowo. Jako kraj nie mamy jeszcze zbyt dużych doświadczeń w tym zakresie. Istnieją jednak kraje w Europie, które są już na to lepiej przygotowane, mają odpowiednie doświadczenia. Polacy również byli kiedyś grupą emigracyjną, np. w Wielkiej Brytanii, i byli włączani do tamtejszego systemu edukacyjnego.

Jednak nie jestem pewna, czy mamy na to gotowe rozwiązanie. Wielu nauczycieli, którzy przez długie lata pracowali w Polsce, nie miało okazji zajmować się edukacją międzykulturową. Nie mamy wystarczającej liczby asystentów międzykulturowych, a nasze kompetencje w tym zakresie są jeszcze ograniczone. Nauczyciele, którzy ostatnio pracowali z uczniami z Ukrainy lub innych narodowości, stopniowo zdobywają nowe umiejętności, ale nadal jest to duże wyzwanie.

Często mamy do czynienia z uczniami, którzy przeżywają wysoki poziom stresu lub doświadczyli trudnych, traumatycznych sytuacji, co rodzi dodatkowe specjalne potrzeby. Jednocześnie bariera językowa utrudnia nam bezpośrednią komunikację. Aby budować relacje w takiej klasie, warto stosować metody, które nie wymagają intensywnego użycia języka. Oczywiście może to być trudne, szczególnie przy wyjaśnianiu zadań, ale możemy posiłkować się np. translatorami, jeśli brakuje nam wsparcia asystenta międzykulturowego.

Dobrą praktyką mogą być techniki artystyczne, które wprowadzają ruch, muzykę i wzajemne słuchanie. Wspólne działania, które nie wymagają długich rozmów, mogą zbliżać uczniów do siebie. Pomocne mogą być także słowniki z podstawowymi wyrażeniami w języku ukraińskim i polskim, które możemy wspólnie tworzyć. To może pomóc w budowaniu mostów językowych i włączaniu uczniów z różnych grup do wspólnej pracy, co sprzyja tworzeniu pierwszych relacji w klasie.

Czy może pani podpowiedzieć pomysł na godzinę wychowawczą do przeprowadzenia na początku roku szkolnego w takiej różnorodnej klasie?

Można zaproponować, aby uczniowie zastanowili się nad pytaniem: „po co w ogóle chodzimy do szkoły?”. To pytanie można eksplorować na różne sposoby, zależnie od indywidualnych preferencji i umiejętności uczniów. Na przykład, mogą stworzyć komiks, narysować obrazek, napisać piosenkę, która oddaje ich odczucia na ten temat, czy też w inny sposób, który najlepiej odpowiada ich zainteresowaniom. Takie podejście nie tylko zachęca do kreatywności, ale także pozwala uczniom wyrazić swoje myśli i uczucia w formie, która jest dla nich najbardziej naturalna. Całe zajęcia mogą być zorganizowane wokół tego tematu, co sprzyja zarówno indywidualnej ekspresji, jak i budowaniu wspólnego zrozumienia w grupie.