System szkolny sprzyja mobbingowi? Ekspertka ujawnia bolesną prawdę o oświacie

Strefa Edukacji: Ostatnio napisałam artykuł na temat mobbingu w szkole i rozmawiałam z wieloma nauczycielami i nawet nie spodziewałam się tego, jak bardzo powszechne jest to zjawisko. Nauczycieli, którzy byli gotowi opowiadać swoje historie, było mnóstwo. Zastanawiam się, z czego bierze się mobbing? Jak to się dzieje, że dotyczy on tak dużej liczby nauczycieli? Trudno zrozumieć takie działania.

Dr Agnieszka Mościcka-Teske: Rzeczywiście powody mobbingu są trudne do zrozumienia. Co sprzyja temu, że w ogóle mobbing może zaistnieć? Warto zaznaczyć, że mobbing istnieje w wielu różnych instytucjach, firmach, przedsiębiorstwach, ale bywa, że są takie warunki, które mu sprzyjają. I rzeczywiście, akurat oświata jest jednym z takich obszarów, który bardziej sprzyja mobbingowi. Dzieje się tak z dwóch powodów, które nie są za bardzo związane z naturą ludzką, a bardziej z organizacją i systemem.

Pierwsza kwestia jest taka, że systemowo troszkę mniej dba się o samopoczucie nauczycieli. Bardziej dba się w oświacie siłą rzeczy o samopoczucie podopiecznych, uczniów, wychowanków, czy też ich opiekunów. I to jest zupełnie naturalne, bo temu służy system oświatowy. To jednak skutkuje tym, że mniej zwraca się uwagę na samopoczucie i na spełnianie potrzeb osób, które dostarczają tej opieki, czyli nauczycielom. Wynika to z tego, że w systemie niekoniecznie są finanse na to, żeby wzmacniać takie umiejętności nauczycieli, czy ich, w dużym skrócie, samopoczucie czy stan psychiczny. W związku z tym można powiedzieć, że nauczyciele są trochę niedoinwestowani, jeśli chodzi o ich własny rozwój i poziom bezpieczeństwa.

Istnienie mobbingu między ludźmi jest, i opowiem teraz coś być może troszkę dziwnie brzmiącego, naturalnym zjawiskiem. To nie jest takie naturalne zjawisko w tym sensie, że powinniśmy się na to godzić, ale występującym wszędzie, w każdych środowiskach, w różnych krajach na całym świecie. Jest po prostu częścią tego, co może się zdarzać w relacjach między ludźmi. Jeśli środowisko nie jest sprzyjające wysokiemu poziomowi bezpieczeństwa, komfortu, rozwoju, a takim siłą rzeczy jest, ze względu na finanse, system, to niestety to środowisko staje się polem do nadużyć.

Druga sprawa jest taka, że nauczyciele, mimo tego, że pracują ze sobą, współpracują oczywiście w procedurze edukacyjnej, to jednak każdy z nich pracuje we własnym trybie, bardziej samodzielnie, spotykają się z zespołem czy z grupą od czasu do czasu. Może to powodować pewne kłopoty i komplikacje komunikacyjne. Bo mobbing się bierze też stąd, że ludziom trudno się porozumieć, że następują różnego rodzaju komunikacyjne nieporozumienia. No i kolejny czynnik, który powoduje, że w środowisku szkolnym tego mobbingu może być więcej wśród nauczycieli, to to, że mobbing częściej się pojawia w takich miejscach, gdzie nie liczy się strat i kosztów, jakie ponoszą ludzie w nich pracujący. Czy trochę mniej pieczołowicie liczy się straty i koszty. Publiczna oświata, ale nie tylko publiczna, jest takim obszarem, w którym mniej zwraca się uwagę na straty.

Przeczytaj też: „Szłam do pracy z płaczem i wracałam z płaczem. Byłam kłębkiem nerwów”. Tak wygląda praca nauczyciela w polskiej szkole

Mobbing to nie tylko relacje pracodawca-pracownik. Tak możemy też nazywać takie zachowania pracownika wobec pracownika? Czy to ma jakąś inną nazwę?

Dokładnie tak. Ma taką samą nazwę i rzeczywiście mobbing może występować też w relacjach takich równoległych, czyli pomiędzy pracownikami na równoległych stanowiskach. Badania pokazują, że częściej jednak pojawia się ze strony przełożonych wobec podwładnych.

W szkole też pojawiają się często kontrole ze strony rodziców i potrzeba wpływania na to, jak pracują nauczyciele. Czy takie sytuacje również możemy nazywać mobbingiem, gdy ta kontrola staje się bardzo natarczywa, pojawiają się liczne wiadomości, spotkania, wchodzenie w kompetencje pedagoga?

Nie, to nie wchodzi w zakres tego, co rozumiemy jako mobbing, ponieważ to są wtedy zachowania czy działania ze strony osób z zewnątrz organizacji. Można to wtedy nazywać rodzajem przemocy, być może dochodzi do stalkingu na przykład, albo do pogróżek, czy do gróźb karalnych, czy naruszania wizerunku. To są już wtedy inne paragrafy prawne niż te, które pomagają nam nazwać mobbing. Działania ze strony rodziców nie wchodzą w definicję mobbingu w obecnym obliczu.

A gdzie leży ta granica między kontrolą, próbą pomocy komuś, dobrych rad, a mobbingiem?

Jeśli mówimy o relacji przełożony-podwładny albo kolega-koleżanka, to w tym momencie, gdy dany rodzaj informacji, czy informacji zwrotnej, czy krytyki, porusza na przykład kwestię funkcjonowania osobistego lub stanowi zachowanie ogólnie niewłaściwe społecznie (jak np. używanie obraźliwych określeń). To może być naruszenie, ale jeszcze nie wiemy wtedy, czy to jest mobbing.

Żebyśmy mogli mówić o mobbingu, to te działania muszą być usystematyzowane, czyli muszą się powtarzać, trwać przez pewien czas, takie pojedyncze skrytykowanie kogoś nawet nieładne i niesympatycznie, nie znaczy od razu, że to jest mobbing.

Czyli takie powtarzające się, trwające przez dłuższy czas skumulowane działania ukierunkowane na funkcjonowanie osobiste lub zawodowe, przekraczające standardowe konwencje zachowań to będzie odróżniać mobbing od kontroli, która jest dopuszczalna, a nawet pożądana, czy konieczna w miejscu pracy. Oczywiste jest, że przełożony kontroluje swoich pracowników i może od nich wymagać różnych rzeczy i może oczekiwać w określonych terminach spełnienia różnych wymagań, więc to jest jak najbardziej uprawnione.

Natomiast, jeśli to jest kwestia kolega-koleżanka, to granicą kontroli czy pomocy są przyjęte ogólnie zasady do wszystkich i wobec wszystkich. I czy wszyscy się na te zasady funkcjonowania w danym zespole zgadzają. A jest jeszcze jeden wymiar udzielania pomocy ze strony kolegów, koleżanek czy przełożonych, a mianowicie udzielanie pomocy i odnoszenie się do zdrowia psychicznego drugiego człowieka. Czyli udzielanie mu pomocy pod takim tytułem, że „widzę, że coś cię gryzie” albo „myślę, że masz depresję, dobrze by było, żebyś poszedł do psychologa albo na terapię”. Przełożony nigdy nie może czegoś takiego powiedzieć pracownikowi, a czy kolega i koleżanka to też tu jest dużo znaków zapytania i właściwie tylko w sytuacjach, gdy są to bardzo dobre, bliskie i serdeczne relacje, wręcz przyjaźń, a nie tylko relacja zawodowa, taki tekst jest dopuszczalny.

Czy można powiedzieć, że są jakieś cechy charakteru, które przyciągają takie zachowania mobbingujące?

Nie ma takiego profilu osobowościowego i to potwierdzają badania, że nie ma czegoś takiego jak profil ofiary i profil sprawcy osobowościowy. Natomiast są pojedyncze cechy osób, które mogą być bardziej podatne, są w większym ryzyku doświadczenia mobbingu czy przemocy w ogóle. Jest to na przykład podwyższony poziom lęku u osób, które mogą doświadczać mobbingu, funkcjonują na dużym poziomie napięcia i niepokoju. Następnie również podwyższony poziom agresji własnej, bo to wtedy jest wymiana społeczna, gdzie z drugiej strony również mogą się pojawiać zachowania o charakterze przemocowym i agresywnym. Trzecia cecha osobowości, która jest łączona z większym ryzykiem doświadczenia mobbingu, to wysoki poziom sumienności. Taki naprawdę bardzo wysoki poziom sumienności to taka cecha osobowości, która odnosi się do takiej skrupulatności, przestrzegania procedur, pewnej sztywności w działaniu i w myśleniu. O takich cechach wiemy. A to, że występuje mobbing, bardziej zależy nie od cech ludzi, tylko od tego, jak funkcjonuje miejsce pracy. Cechy osobowości są tak naprawdę na dalszym planie, zarówno u ofiary, jak i u sprawcy, jeśli chodzi o przyczyny mobbingu.

A jak możemy sobie poradzić z byciem mobbingowanym, jeśli nie mamy możliwości zmiany pracy?
Doradza się, żeby szukać sposobów na radzenie sobie z sytuacją. I tutaj są dwa kierunki. Jeden kierunek wpływ na sytuację, a drugi kierunek to wpływ na swoje samopoczucie, czyli na swój stan. Zaleca się, taka osoba wykorzystała wszelkie możliwości i środki do tego, żeby zainterweniować w sprawie mobbingu, czyli zgłosić gdzieś sprawę, napisać pismo ze zgłoszeniem.

Może to być zgłoszenie wewnętrzne, najpierw w samej szkole, np. do dyrekcji, później do organu prowadzącego. Może być też dalej, na przykład do jakiegoś departamentu czy do ministerstwa. Również można z takiej perspektywy formalnej, czyli wpływu na sytuację próbować zgłosić sprawę do inspekcji pracy, zgłosić do inspektora BHP albo do społecznego inspektora pracy, jeśli taki jest oczywiście, bo nie w każdej placówce jest społeczny inspektor pracy. Również do komisji antymobbingowej, jeśli taka komisja jest.

W zdecydowanej większości placówek już istnieje załącznik do regulaminu wewnętrznego, który nazywamy regulaminem antymobbingowym. Gdy istnieje procedura antymobbinogowa, to każde zgłoszenie, do dyrekcji, czy do kadr lub innych osób, które się tym zajmują, powoduje uruchomienie procedury.

Jeśli już decydujemy się na zmianę pracy, to później można też złożyć sprawę do sądu pracy, No i oczywiście w oświacie można zgłaszać sprawę do kuratorium.

Czyli po prostu trzeba działać, nie chodzi o to, żeby zacisnąć zęby i nie zwracać uwagi na zachowania niewłaściwe wobec nas, tylko po prostu zadziałać, a nie ma żadnego sposobu na to, żeby przetrwać po prostu nie przejmując się?

Są takie sposoby i to wtedy będzie ta druga kategoria, czyli sposobów, które są ukierunkowane na samopoczucie, właśnie po to, żeby przetrwać. Warto korzystać i z jednych, i z drugich. Dlatego, że bez interwencji, bez zadziałania sytuacja raczej się nie zmieni. Bez jakiegoś cudu albo zmiany zewnętrznej, np. że mobber odejdzie z pracy, to oczywiście wtedy jest szansa na zmianę. Ale bez zadziałania własnego raczej możliwości są raczej mniejsze.

Działanie ukierunkowane na samopoczucie to przede wszystkim poszukiwanie wsparcia społecznego, czyli tego, żeby nie zostawać samemu z sytuacjami, które mają miejsce, żeby rozmawiać czy to z kolegami, koleżankami, jeśli mamy takie osoby życzliwe w pracy, czy bliskimi. Można też skorzystać z pomocy profesjonalnej, psychologów, terapeutów, którzy też już wiedzą dużo na temat mobbingu i dynamiki takich procesów.

To, co w pierwszym kroku pomaga radzić sobie z takimi sytuacjami i zachowaniem dobrego samopoczucia, to skorzystanie z wolnego. Być może na zasadzie zwolnienia lekarskiego, bo jeśli człowiek doświadcza mobbingu, to doświadcza stresu, przesłanki do zwolnienia lekarskiego zawsze się znajdą: mogą być to różnego rodzaju objawy psychosomatyczne albo dolegliwości zdrowotne. Nauczyciele mają sporo możliwości urlopów przedłużonych czy wydłużonych. Warto z tego skorzystać, żeby się oderwać na pewien czas od trudnej sytuacji zawodowej i zobaczyć ją z dystansu. To pomaga też w regeneracji swoich własnych zasobów. Jak ktoś jest w miejscu pracy, które na co dzień mu funduje nadużycia i kiepską atmosferę, to raczej nie będzie w stanie odzyskiwać wiary w siebie i poczucia skuteczności. Trzeba się od tego oderwać i dopiero wtedy jest możliwe, żeby trochę nabrać wewnętrznej mocy i żeby zadziałać albo jeszcze coś innego dla siebie zrobić.

Jesteśmy na Google News. Dołącz do nas i śledź Strefę Edukacji codziennie. Obserwuj StrefaEdukacji.pl!