Tego uczniom szkoła nie może zabronić. Zakazy i nakazy wpisane w szkolne statuty niezgodne z prawem? Wygląd kwestią osobistego wyboru?

Statut szkoły jest najważniejszym aktem wewnętrznym w danej placówce. Według art. 98 Ustawy Prawo oświatowe statut zawiera m.in.:

• informacje o organach szkoły i ich szczegółowych kompetencjach,
• zakres zadań nauczycieli, w tym nauczyciela wychowawcy i nauczyciela bibliotekarza, oraz innych pracowników szkoły,
• prawa i obowiązki uczniów, w tym przypadki, w których uczeń może zostać skreślony z listy uczniów szkoły, a także tryb składania skarg w przypadku naruszenia praw ucznia,
• czy rodzaje kar stosowanych wobec uczniów oraz tryb odwoływania się od kary.

Statut jest informacją publiczną i powinien być jawny. W większości szkół można go znaleźć na stronie internetowej szkoły lub pobrać z sekretariatu. To dokument, do którego należy zajrzeć w pierwszej kolejności, kiedy pojawiaj a się wątpliwości dotyczące np. zasad oceniania.

Jednocześnie warto zaznaczyć, że nad statutem szkoły stoją akty nadrzędne, w tym Prawo oświatowe czy w końcu — najważniejszy — Konstytucja RP.

Statut (przyp. red.) jest najważniejszym aktem wewnętrznym, ale jednocześnie szkoła nie jest środowiskiem autonomicznym prawnie, funkcjonuje w pewnej rzeczywistości, w pewnym środowisku prawnym i jest wiele aktów prawnych nadrzędnych wobec statutu szkoły. W szkole obowiązują wszystkie inne akty prawa powszechnie obowiązującego i trzeba je stosować - wyjaśnia Łukasz Korzeniowski, prezes Stowarzyszenia Umarłych Statutów

Jak przypomina prezes SUS, prawidłowa hierarchia praw, którym podlega uczeń wygląda następująco:

• Konstytucja RP
• Umowy międzynarodowe
• Ustawy
• Rozporządzenia
• Statutu Szkoły

Niestety w praktyce często ta hierarchia jest zaburzona, a dyrekcja i nauczyciele, powołując się na wewnętrzne przepisy szkolne, praktykują np. ingerowanie w wizerunek ucznia lub łamanie prawa do prywatności, poprzez zabieranie telefonu, czy zakaz wyjścia do toalety w czasie lekcji, co jest sprzeczne z prawami gwarantowanymi konstytucyjnie.

W krótki i zapamiętywalny sposób przypomina o art. 47 i 45 Konstytucji RP chroniącym prywatność przypomina prawnik Marcin Kruszewski w swoich mediach społecznościowych:

@prawomarcina#prawomarcina#prawo#prawnik#nauczyciel#uczeń#szkoła#edukacja#nauka♬ Phonky Tribu - Funk Tribu

Obecne przepisy Prawa oświatowego, które regulują to, co powinno znaleźć się w statucie szkolnym, pozwalają szkołom na ustalanie zasad ubierania się w szkole, ale nie mogą regulować wyglądu. Co to oznacza?

Co prawda, przestarzałe zapisy dotyczące estetycznego wyglądu zostały zniesione po nowelizacji w 2016 roku. Powodem był brak możliwości precyzyjnego określenia tych wymogów, aby dało się je egzekwować. Jednak wciąż wiele regulaminów szkolnych posiada zbyt ogólne i pozwalające na szeroką interpretację zapisy dotyczące stroju uczniów.

Przez strój w szkole rozumiemy np. mundurek szkolny, czy określony rodzaj ubioru obowiązujący podczas uroczystości np. strój galowy. Dużym naruszeniem jest jednak stosowanie wybranych przepisów dotyczących strojów do jednej płci lub praktykowanie niemających racjonalnego uzasadnienia zasad np. noszenie rajstop w określonym kolorze, lub zakaz noszenia ubrań charakterystycznych dla różnych młodzieżowych subkultur.

Kwestia tego, na ile w ubiór ucznia może ingerować szkoła, pozostaje więc sporna i może pozostawiać szerokie pole interpretacji. Dlatego zapisy w statutach szkolnych powinny być jasne i precyzyjne.

Zaskoczenie i niezgodę budzą spotykane w regulaminach zapisy dotyczące np. zakazu noszenia krótkich spodenek lub bluzek bez rękawów przez uczennice. Uczniowie regularnie żalą się na tego typu przepisy szkolne.

Nie można określać w statucie szkoły wyglądu ucznia i tego, jakie on może mieć włosy czy kolor paznokci. W wielu placówkach to wciąż problem, a nakazy mają charakter dyskryminacyjny, na co wielokrotnie zwracają uwagę działacze SUS, uczniowie, rodzice oraz inne organizacje edukujące o prawach człowieka, a więc dzieci i uczniów również.

O nagminnym naruszaniu praw uczniów możemy przekonać się także dzięki najnowszemu raportowi Stowarzyszenia Dopamina Lab. W raporcie podano przykłady wadliwych zapisów w statutach szkolnych. Wybrane dotyczące wizerunku ucznia brzmią:

• “nosić na co dzień strój nie podważający powagi instytucji, jaką jest szkoła”;
• "na terenie szkoły obowiązują następujące zasady ubierania się uczniów: dbania o schludny wygląd (zakaz m.in. farbowania włosów, malowania paznokci, makijażu, tatuażu oraz zakaz noszenia biżuterii zagrażającej bezpieczeństwu uczniów i innych osób";
• "Na terenie szkoły obowiązuje uczniów noszenie obuwia zmiennego i schludnego ubioru w stonowanym kolorze (białym, szarym, niebieskim, granatowym, czarnym, brązowym), bez wulgarnych napisów. Niedopuszczalne jest noszenie przez uczniów strojów zbyt krótkich (koszulek, spódnic i spodenek), bluzek przezroczystych i na ramiączkach oraz określających ich przynależność do subkultur młodzieżowych. Zabrania się ozdabiania twarzy kolczykami, makijażem i malowania paznokci oraz farbowania włosów. Nie dopuszcza się noszenia przesadnej ilości biżuterii, w tym długich kolczyków. Włosy długie należy spinać lub związać. Zabrania się noszenia nakryć głowy (czapki, kaptury)";
• "Wygląd ucznia nie powinien budzić zastrzeżeń nauczycieli i innych pracowników szkoły".
• "Wygląd ucznia: a) włosy: fryzury uczniów muszą odpowiadać zasadom higieny: czyste, uczesane, niefarbowane, odpowiednio spięte, aby nie przeszkadzały w pisaniu i czytaniu, zabrania się noszenia ekstrawaganckich fryzur, b) ozdoby: w szkole uczniowie nie noszą biżuterii – dopuszczalny jest łańcuszek lub medalik, a w przypadku dziewcząt małe kolczyki w uszach, dziewczęta nie malują paznokci i nie stosują makijażu".

Autorzy raportu przypominają, że jakakolwiek ingerencja szkół w wygląd osób uczących się jest niedozwolona z punktu widzenia Konstytucji RP Art. 30. i Art. 54., Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Art. 9 oraz Konwencji Praw Dziecka Art 12, Art. 13, Art.16, Art. 28, Art.29.

Szkoła z definicji pełni także funkcje wychowawcze, co często jest argumentem zwolenników twardych zasad dotyczących wizerunku ucznia np. brak makijażu czy noszenia jaskrawych ubrań. Stosowanie zasad łamiących prawa człowieka jako metoda wychowawcza jest jednak wątpliwe.

– Jako osoby dorosłe powinniśmy przede wszystkim kierować się chęcią zrozumienia oraz postrzegać młodego człowieka nie tylko przez pryzmat wyglądu, ale przede wszystkim przez jego indywidualność – podpowiada psycholożka Joanna Hoffmann z poradni psychologicznej online Mojra.pl – Na dorosłych spoczywa obowiązek wskazywania ewentualnych zagrożeń, jakie mogą się kryć za określonymi eksperymentami wizerunkowymi. – dodaje ekspertka.

Warto podkreślić, że kwestie wyglądu są wyjątkowo ważne dla młodzieży w fazie intensywnego rozwoju i dojrzewania.

Wyrażanie siebie jest naturalną potrzebą każdego człowieka. Szczególnie ważną w okresie dorastania, kiedy nasza indywidualność najbardziej intensywnie się kształtuje. Nastolatki mogą poszukiwać najróżniejszych sposobów, by zaistnieć w grupie a jedną z nich jest wizerunek – podkreśla psycholożka, Joanna Hoffman

W kontekście opieki, wychowania i budowania demokratycznej współpracującej społeczności, jako roli szkoły, Stowarzyszenie Dopamina Lab zachęca do uszanowania praw ucznia, których łamanie zwiększa ryzyko wycofywania się młodych ludzi z życia społecznego.

Źródła: Raport 2022 Stowarzyszenia Do!pamina LAb, publikacja "Forum dla Edukacji: Przyszłość szkoły. Szkoła przyszłości", opinia prawna Dr hab. Łukasz Gasiński, Apl. adw. Anna Aranowska.