Edukacja ekologiczna w polskich szkołach. Na jakich lekcjach dzieci się uczą o zmianach klimatycznych lub zrównoważonym rozwoju?

Świadomość zmian klimatycznych oraz skutków działalności człowieka na jakość powietrza, a także odpowiedzialność za otoczenie należy kształtować od najmłodszych lat. W domu oraz w szkole.

– Edukacja musi przygotować uczniów do zrozumienia obecnego kryzysu i kształtowania przyszłości. Aby ocalić naszą planetę, musimy zmienić sposób, w jaki żyjemy, produkujemy, konsumujemy i współdziałamy z naturą. Włączenie edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju do wszystkich programów nauczania musi stać się podstawą wszędzie – powiedziała Audrey Azoulay, dyrektor generalny UNESCO.

W Polsce zagadnienia dotyczące ekologii są uwzględnione w podstawie programowej kilku przedmiotów. Jednocześnie młodzież zauważa, że zmiany mogą nastąpić tylko, jeśli ta edukacja wyjdzie poza mury szkoły.

W raporcie „Uczniowie wobec zmian klimatu” autorzy badania o tej samej nazwie przytaczają wypowiedź jednego z ankietowanych uczniów na pytanie: Kto powinien rozpowszechniać wiedzę ekologiczna? „Każdy, ale to nie młodym należy tę wiedzę przekazywać, a ludziom, którzy mają jakiś wpływ. Za późno na jedynie uczenie w szkołach, mówiąc, że nadzieja w młodych” – odpowiedział uczeń.

Jak podkreślają autorzy raportu, jest to przykład dojrzałej postawy uczniów i ich świadomości ekologicznej oraz odpowiedzialności społecznej.

Edukacja jest niezbędna, by przygotować społeczeństwa do radzenia sobie z kryzysem klimatycznym. Edukacja w zakresie kryzysu klimatycznego powinna być podstawowym elementem programów nauczania wszystkich przedmiotów, nie powinna i nie może być zatem spychana na margines – czytamy we wstępie publikacji.

Jak wygląda edukacja ekologiczna w polskich szkołach? Podstawa programowa uwzględnia szereg zagadnień ekologicznych rozłożonych w różnych etapach edukacji, które przestawiamy w dalszej częściej artykułu. Czy to jednak wystarczy?

Z przytoczonych badań wynika, że dla niecałych 70 proc. uczniów problemy związane ze zmianą klimatu są ważne, a tylko 17,36 proc. młodzieży aktywnie uczestniczy w działaniach proklimatycznych. Są to najczęściej działania w zakresie „domowej i szkolnej ekologii” np. segregacja śmieci, świętowanie Dnia Ziemi.

Komentująca badania prof. dr hab. Bernadetta Niesporek-Szamburska z UŚ w Katowicach podkreśla:

– Te dane świadczą, że wszelkie działania edukacyjne dla klimatu są dramatycznie potrzebne! Zwłaszcza te, których efektem może być zmiana postaw młodych ludzi, edukacyjne inicjatywy nauczycieli humanistów, włączających edukację dla klimatu w obręb swoich przedmiotów.

Treści dotyczące ekologii i zrównoważonego rozwoju są wprowadzane w szkołach od pierwszej klasy. Podstawa programowa zawiera elementy edukacji biologicznej na różnych etapach edukacji, dostosowane do wieku i możliwości poznawczych uczniów.

W rozporządzeniu MEN w sprawie ramowych planów nauczania od przedszkola po szkołę ponadpodstawową znajdziemy zapis:

Szkoła dba o wychowanie dzieci i młodzieży w duchu akceptacji i szacunku dla drugiego człowieka, kształtuje postawę szacunku dla środowiska przyrodniczego, w tym upowszechnia wiedzę o zasadach zrównoważonego rozwoju, motywuje do działań na rzecz ochrony środowiska oraz rozwija zainteresowanie ekologią.

Treści proekologiczne są ujęte w podstawie programowej takich przedmiotów jak:

• technika,
• geografia,
• biologia,
• chemia.

Obecnie w Polsce nie ma takiego przedmiotu, chociaż od lat debatuje się nad jego wprowadzeniem. Aktualizowana i rozbudowywana jest natomiast podstawa programowa w tym zakresie np. o cały dział ekologia na biologii. Na poszczególnych etapach edukacji zagadnienia związane z edukacją ekologiczną pojawiają się na różnych przedmiotach.

Oprócz tego szkoły mogą we własnym zakresie lub np. przy pomocy organizacji pozarządowych organizować zajęcia edukacyjne dla dzieci i młodzieży, brać udział w projektach ogólnopolskich, konkursach, przygotowywać uczniów do olimpiad.

W klasach 1-3 nie ma ścisłego podziału na przedmioty. Prowadzona jest tzw. edukacja wczesnoszkolna z podziałem na edukację polonistyczną, matematyczną, społeczna oraz przyrodniczą, a także plastyczną, techniczną, informatyczną, muzyczną i językową. To głównie w ramach edukacji przyrodniczej dzieci poznają podstawowe zasady dotyczące m.in. oszczędzania wody czy dbania o czystość środowiska. Według zapisu z podstawy programowej uczeń po ukończeniu edukacji wczesnoszkolnej m.in. „segreguje odpady i ma świadomość przyczyn i skutków takiego postępowania”.

Na drugim etapie edukacji treści dotyczące edukacji ekologicznej uczniowie poznają przede wszystkim na biologii w działach: „Ekologia i ochrona środowiska” oraz „Zagrożenia różnorodności biologicznej”.

Według podstawy programowej informacje dot. reakcji chemicznych w wyniku np. spalania tlenku węgla uczeń poznaje na lekcjach chemii, w dziale „Tlen, wodór i ich związki chemiczne. Powietrze”. Kolejnym przedmiotem poruszającym treści proekologiczne jest geografia.

Geografia, w tym szczególnie zajęcia prowadzone w terenie, powinny przyczyniać się do zrozumienia sensu i warunków realizacji zasady zrównoważonego rozwoju, m.in. poprzez poznawanie przykładów racjonalnego gospodarowania, oceny zamieszkiwanego środowiska, poczucie odpowiedzialności za tworzenie ładu i piękna w miejscach swego życia – czytamy w podstawie programowej.

W liceum i technikum podobnie jak w starszych klasach szkoły podstawowej zagadnienia ekologiczne są uwzględnione w podstawie programowej:

• biologii (działy: „Ekologia” oraz „Różnorodność biologiczna, jej zagrożenia i ochrona”). Zagadnienia z tych działów są uwzględnione także w wymaganiach maturalnych dla tych uczniów, którzy chcą zdawać maturę z biologii;
• chemii („Elementy ochrony środowiska”);
• geografii.

W tym ostatnim przedmiocie zawarto sporo zagadnień rozmieszczonych w różnych działach dotyczących m.in. dylematów dotyczących energii jądrowej, stosowania odnawialnych i nieodnawialnych źródeł energii, identyfikowania konfliktów interesów w relacji człowiek-środowisko i wiele innych.

Szczegóły dotyczące wszystkich tematów i zakresu przekazywanej wiedzy znajdują się wpodstawie programowej

MKiŚ przygotowało 16 scenariuszy lekcji dla szkół podstawowych. Materiały można wykorzystać na lekcjach wychowawczych.

Jak informuje MKiŚ, projekt został opracowany w Grupach Roboczych z udziałem m.in. naukowców, ekspertów, praktyków i pedagogów. Za koordynację prac w ramach Grup odpowiedzialni byli przedstawiciele organizacji młodzieżowych (Młodzieżowej Rady Klimatycznej, Młodzieżowego Strajku Klimatycznego oraz Polskiej Rady Organizacji Młodzieżowych PROM).

Scenariusze lekcji dla klas SP I-III mają następujące tematy:

• Zmiana klimatu w Polsce (biotop)
• Zmiana klimatu w mieście​ –​ jak jej przeciwdziałać
• Wpływ rolnictwa na klimat lokalny (człowiek)
• Rola wody w przyrodzie (biocenoza)
• Lokalne źródła energii (mitygacja)

Tematy dla klasy IV SP:

• Modernizacja transportu sposobem walki
• Działanie systemu elektroenergetycznego
• Czym się różni przyroda od klimatu?

Scenariusze dla klas VII-VIII mają następujące tematy:

• Źródła​ gazów​ cieplarnianych
• Podstawowe aspekty adaptacji
• Naturalne mechanizmy sterujące
• Jak​ wzrost​ stężenia​ CO2 wpływa na klimat
• Najważniejsze skutki zmian klimatycznych

– Jest to pierwszy etap pracy nad scenariuszami. Zostały one przygotowane przez ekspertów i pod koordynacją przedstawicieli organizacji młodzieżowych, zaopiniowane przez metodyków Ministerstwa Edukacji i Nauki, ocenione merytorycznie przez ekspertów Ministerstwa Klimatu i Środowiska [...] Kolejny etap to pilotaż w szkołach podstawowych i zebranie uwag od pedagogów – mówił Adam Guibourgé-Czetwertyński, wiceminister klimatu i środowiska w latach 2020-2023.

Ówczesny wiceminister, podczas prezentacji scenariusza na konferencji w Jakubowie poinformował, że we współpracy z Ośrodkiem Rozwoju Edukacji, zostaną uruchomione szkolenia dla nauczycieli, aby pomóc im w przygotowaniu lekcji w oparciu o przygotowane materiały.

Podkreślił też, że celem międzyresortowego Zespołu ds. edukacji ekologicznej, w tym klimatycznej, i promocji ekologicznych warunków życia jest budowa społeczność nauczycieli, którzy chcą zdobywać wiedzę z zakresu klimatu, wprowadzać treści do procesu nauczania oraz udoskonalać i rozwijać materiały dydaktyczne.