„Skąpiec” Moliera. Opracowanie utworu. Co musisz wiedzieć o tej obowiązkowej lekturze na maturę 2024?

Prawdziwe nazwisko Moliera brzmi Jean Baptiste Poquelin. Uznawany jest za jednego z najwybitniejszych autorów – nie tylko francuskich, ale na skalę światową. Urodził się w 1622 roku w Paryżu, zmarł także w stolicy Francji w roku 1673.

Był mistrzem gatunków komicznych, a jednocześnie znaczącym reformatorem francuskiego teatru i twórcą komedii obyczajowej oraz komedii charakterów. Piętnował obłudę i zakłamanie koterii i salonów. Molier uznawany jest do tej pory za bardzo uważnego obserwatora człowieka.

„Skąpiec” Moliera to dzieło zainspirowane słynną łacińską komedią Plauta Aulularia, z której to Molier zaczerpnął większość wątków fabularnych. To m.in. skąpstwo głównego bohatera, małżeństwo ze starszym mężczyzną, rozporządzanie przyszłością dzieci zgodnie z własnym interesem, zakłamanie społeczne. Warto podkreślić, że komedia Plauta inspirowała wielu twórców.

„Skąpca” określa się mianem komedii molierowskiej. Wymyka się ona wszelkim jednoznacznym klasyfikacjom gatunkowym. Nie jest to ani klasyczna komedia, ani komedia dell’arte w ścisłym sensie, nie jest to też komedia intrygi czy charakterów. To mieszanka wszystkich tych gatunków z dodatkiem elementów farsowych i tragicznych. Twórczość Moliera wyróżniały tego typu połączenia, stąd nazwa komedii molierowskiej.

Charakterystyczne cechy komedii molierowskiej:

• akcja jest skonstruowana tak, by jak najlepiej uwypuklić cechy głównego bohatera,
• sylwetka głównego bohatera jest wyraziście zarysowana, zwykle pod jego zabawną powierzchownością kryje się bardzo smutne życie,
• trzy rodzaje komizmu: komizm sytuacyjny (rodem z komedii omyłek), komizm językowy oraz komizm postaci,
• wykorzystanie różnego rodzaju lapsusów i omyłek, co nadaje utworowi cech farsy; obecność błazenady, szczególnie w odniesieniu do postaci służących,
• misterny scenariusz (rodem z komedii dell’arte) splatający kilka wątków opartych na kreacji przejaskrawionych postaci,
• obecność elementów tragicznych, często dotyczących relacji rodzinnych, uczuć i emocji towarzyszących najbliższym ludzkim związkom,
• jasne opowiedzenie się autora po stronie młodzieńczej perspektywy widzenia świata, piętnowanie postawy skostniałej, pełnej stereotypów i schematów.

Akcja „Skąpca” rozgrywa się w Paryżu, w II połowie XVII wieku. Komedia Moliera jest mocno osadzona w realiach historycznych, nie ma w niej odwołań społeczno-politycznych. Molier w ten sposób zwraca uwagę na uniwersalny wymiar swojego utworu i jego przesłania, nie ograniczając się do portretu określonego momentu historycznego, czy grupy społecznej. Miejscem akcji lektury jest dom Harpagona, jego opisy są jednak oszczędne. Autor skupia się przede wszystkim na samych bohaterach i ich relacjach.

Pieniądze, jedna z największych ludzkich namiętności, to główny temat komedii Moliera. Finanse w zderzeniu z uczuciami, relacjami rodzinnymi, stanowią często zarzewie konfliktu i niezrozumienia. Molier jako pierwszy bowiem stawia ten problem tak wyraźnie i czyni go głównym przedmiotem swojego utworu. Ten temat bardzo silnie zaistnieje przede wszystkim w XIX wieku, w takich utworach jak „Komedia ludzka” czy „Ojciec Goriot” Balzaka, a w nieco innej formie w „Opowieści wigilijnej” Dickensa.

„Skąpiec” w prześmiewczy sposób pokazuje człowieka, którym rządzi jedynie myśl o zysku. Do powiększenia swojego majątku dąży on w każdy możliwy sposób. Molier zwraca uwagę, że nadmierne zainteresowanie finansami może przerodzić się w prawdziwą obsesję. Wątek romansowy w komedii Moliera jest jedynie pretekstem do rozmowy o negatywnym wpływie pieniędzy na życie rodzinne, a także o przyjmowanych wobec skrajnego skąpstwa postawach.

Akt I
Walery i Eliza rozmawiają o swojej trudnej sytuacji. Uczucie, które się pojawiło pomiędzy nimi, może nie być mile widziane przez ojca Elizy, który jest bardzo skąpym człowiekiem. Walery ma jednak plan, aby przypodobać się przyszłemu teściowi i doprowadzić do małżeństwa z ukochaną. Zamierza też zjednać sobie brata Elizy. Ale i brat ma spore problemy. Zwierza się Elizie, że pokochał ubogą Mariannę. Obawia się, że ojciec również nie zgodzi się na ten związek. Brat proponuje Elizie, aby spróbowali przeciwstawić się skąpstwu ojca, a jeśli ich próby się nie powiodą, sugeruje, że powinni opuścić dom i żyć na własnych zasadach.

Harpagon beszta syna za rozrzutność, podejrzewa, że pieniądze, które syn wydaje, są mu podkradane. Kiedy okazuje się, że rzeczone pieniądze Kleant wygrał, ponownie strofuje syna. Tym razem twierdząc, że młodzieniec źle inwestuje finanse. Harpagon oznajmia, że zamierza się ożenić z Marianną. Również dla Kleanta ma upatrzoną wdowę, a Elizę planuje wydać za Anzelma, który zgodził się zrzec się praw do posagu. Eliza próbuje protestować, ale bezskutecznie. Walery, który się pojawia na scenie, realizując plan „przypodobania się” potencjalnemu teściowi, przytakuje Harpagonowi. Gdy orientuje się, że rozmowa zmierza w złym kierunku, próbuje ratować sytuację. Jednocześnie usiłuje sprawiać wrażenie, że popiera Harpagona.

Akt II
Kleant zamierza pożyczyć 15 000 franków. Otrzymuje przez pośredników ofertę pożyczki. Jak się okazuje, pochodzi ona od jego ojca. Gdy staje się jasnym kim jest pożyczkobiorca i pożyczkodawca, ojciec z synem robią sobie wzajemne wyrzuty: oskarżają się o skąpstwo i rozrzutność.

W domu Harpagona pojawia się swatka Frozyna, która przynosi informacje o udanych rozmowach z Marianną i jej matką. Służący Kleanta - Strzałka – uprzedza swatkę, aby nie liczyła na nagrodę, bowiem Harpagon jest niesamowicie skąpy. Jego słowa szybko się potwierdzają. Mimo że Harpagon cieszy się z negocjacji, nie zamierza opłacić swatki.

Akt III
Harpagon planuje przyjęcie. Kolejne polecenia związane z organizacją przyjęcia tylko potwierdzają jego skąpstwo. Skąpiec chciałby dobrze się zaprezentować, ale zamierza zrobić to jak najmniejszym kosztem. Dzieci Harpagona otrzymują polecenie, że mają być dla Marianny miłe, opiekować się nią. Przy kolejnych absurdalnych poleceniach, służący Jakub mówi Harpagonowi, że uznaje się go za skąpca i dusigrosza. Zapowiada też zemstę na Walerym, który cały czas zdaje się kibicować Harpagonowi.

Na scenie pojawia się Marianna ze swatką. Dziewczyna jest pełna obaw, a swatka stara się je rozwiać. Sugeruje dziewczynie, aby ta najpierw zapewniła sobie dostatek, a ewentualnie drugiego męża wybrała w zgodzie z uczuciami. Spóźnionej Elizie ojciec nie szczędzi przykrych komentarzy, a Mariannie sytuacja ciąży coraz bardziej. Kiedy pojawia się Harpagon, Marianna milczy. Frozyna próbuje naprawić niezręczną sytuację i tłumaczy milczenie nieśmiałością dziewczyny.

Na scenie pojawia się Kleant i w zawoalowany sposób wyznaje Mariannie swoje uczucia. Ona w podobny sposób mu odpowiada. Harpagon, choć żadne wyznania nie padły wprost, czuje się zaniepokojony i próbuje nakłonić syna do milczenia. Kleant jednak już wprost komplementuje Mariannę. Następnie zamawia na koszt ojca wystawny poczęstunek, a z ręki ojca ofiarowuje dziewczynie pierścień. Harpagon nie chcąc być oskarżonym o skąpstwo, nie protestuje, a Marianna godzi się pierścień przyjąć.

Harpagon wychodzi na spotkanie z interesantem. Po drodze beszta Szczygiełka, który go potrącił. Godzi się na podkucie koni, aby móc pojechać na jarmark. Wychodząc poleca Waleremu, aby po podwieczorku odesłać do sklepu jedzenie, które zostanie.

Akt IV
Kleant, Marianna, Eliza i Frozyna zastanawiają się, jak rozwiązać sytuację. Harpagon zauważa, że Kleant całuje rękę Marianny. Wymusza na synu wyznanie uczuć wobec dziewczyny. Między ojcem i synem dochodzi do poważnej scysji. Harpagon zapowiada, że wydziedziczy Kleanta, jeśli ten nie zrezygnuje z zalotów wobec Marianny.

Akt V
Strzałka wykrada Harpagonowi szkatułkę ze złotem. Skąpiec wzywa Komisarza, który ma pomóc znaleźć winnego kradzieży. Jakub w ramach zapowiedzianej zemsty, kieruje podejrzenia na Walentego. Ten zaś, zdezorientowany przyznaje się do uczucia wobec Elizy. To znów powoduje wściekłość Harpagona, który grozi córce, że zamknie ją w klasztorze, a jej wybranka wyśle na szubienicę.
W spór wciągnięty zostaje Anzelm. W trakcie dyskusji okazuje się, że Walery to ocalały z katastrofy statku syn Anzelma i brat Marianny. Na scenie pojawia się Kleant, który zapowiada, że odda ojcu kosztowności, jeśli ten zgodzi się na jego związek z Marianną. Anzelm włącza się do rozmowy i przekonuje Harpagona, aby zgodził się na małżeństwo Marianny i Kleanta oraz Walerego i Elizy. Jednocześnie Anzelm zapewnia, że pokryje wszystkie koszty. Harpagon wyraża zgodę, czekając już tylko na powrót w jego objęcia cennej szkatułki.

1. Rozmowa Elizy i Walerego o ich uczuciu i próbie przekonania ojca dziewczyny.
2. Kleant mówi siostrze o swoim uczuciu do Marianny i nakłania do buntu wobec skąpstwa ojca.
3. Harpagon informuje swoje dzieci, że zamierza się ożenić z Marianną, Elizę wydać za Anzelma, a dla Kleanta ma upatrzoną wdowę.
4. Pojawiający się na scenie Walery najpierw nieświadomie zgadza się ze zdaniem Harpagona, ale gdy orientuje się, że w ten sposób straci Elizę, szuka wyjścia z sytuacji.
5. Kleant chce pożyczyć 15 000 franków. Okazuje się, że lichwiarzem, który złożył mu ofertę, jest jego ojciec.
6. Między Harpagonem a Kleantem dochodzi do kłótni.
7. Do Harpagona przychodzi swatka Frozyna i informuje o rozmowach z Marianną i jej matką.
8. Harpagon planuje przyjęcie, chce, aby wyglądało na wystawne, a było jak najtańsze.
9. Pojawia się Marianna, która jest pełna obaw, a Harpagon nie wzbudza jej zachwytu.
10. Kleant dyskretnie wyznaje dziewczynie swoje uczucia. Ona odpowiada mu w podobny sposób.
11. Harpagon stara się wywrzeć wrażenie na Mariannie.
12. Harpagon widzi, jak Kleant całuje rękę Marianny, zmusza chłopaka do wyznania uczuć.
13. Między ojcem i synem dochodzi do kłótni o Mariannę. Ojciec grozi wydziedziczeniem.
14. Strzałka kradnie Harpagonowi szkatułkę ze złotem. Lichwiarz wzywa Komisarza, który ma odnaleźć złodzueja, a Jakub kieruje podejrzenia na Walerego.
15. Walery nieświadomie ujawnia Harpagonowi swoje uczucia do Elizy, czym wzbudza w nim jeszcze większą wściekłość.
16. W trakcie dyskusji okazuje się, że Walery jest zaginionym synem Anzelma i bratem Marianny.
17. Kleant mówi ojcu, że zwróci mu szkatułkę, pod warunkiem że ten zgodzi się na jego ślub z Marianną. Roszczenia młodych popiera Anzelm, który obiecuje wszystko sfinansować.
18. Harpagon w końcu zgadza się na małżeństwa młodych, myśląc już tylko o swoich kosztownościach.

• Harpagon – tytułowa postać komedii Moliera. Paryski mieszczanin, który jest wyjątkowym skąpcem, trudni się lichwą. Skupia się na gromadzeniu i pomnażaniu pieniędzy. Nie chce być postrzegany jako postać nadmiernie oszczędna, ale nie potrafi być hojny. Nawet kwestie rodzinne podporządkowuje kwestiom finansowym. O małżeństwach swoich dzieci i własnym myśli wyłącznie w kategoriach interesu.
• Kleant – syn Harpagona. Młodzieniec strofowany przez ojca za o rozrzutność. Zakochany w Mariannie. Buntuje się przeciwko skrajnemu skąpstwu ojca, stara się być niezależny.
• Eliza – córka Harpagona. Zakochana z wzajemnością w Walerym. Chciałaby uciec spod władzy Harpagona, ale oczekuje, że problemy rozwiąże Walery.
• Walery – zakochany w Elizie, szuka sposobu, aby móc się związać z dziewczyną. Stara się zdobyć przychylność Harpagona, co początkowo mocno komplikuje sytuację. Zaginiony syn Anzelma i brat Marianny, co wychodzi na jaw pod koniec utworu.
• Marianna – córka Anzelma i siostra Walerego, zakochana z wzajemnością w Kleancie. Nie chce brać ślubu z Harpagonem, ale jednocześnie nie potrafi sprzeciwić się matce.
• Anzelm – ojciec Walerego i Marianny. Człowiek zainteresowany przede wszystkim dobrem rodziny i swoich dzieci, nie myśli o własnym interesie. Przeciwieństwo Harpagona – to jemu udaje się doprowadzić do rozwiązania kryzysowej sytuacji.
• Jakub – kucharz i woźnica Harpagona,
• Frozyna – swatka,
• Strzałka – służący Kleanta,
• Ździebełko, Szczygiełek – służący Harpagona,
• pani Claude – gospodyni Harpagona.