„Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall. Najważniejsze informacje na temat obowiązkowej lektury na maturę 2024

Hanna Krall, jako dziennikarka „Polityki”, poprosiła łódzkiego kardiochirurga, Marka Edelmana, o konsultację przygotowanego artykułu na temat operacji serca. Dziennikarka przy okazji zapytała Edelmana o jego pobyt w getcie. Z tej rozmowy narodził się artykuł „Sposób umierania” („Odra” marzec 1975), w którym Edelman po raz pierwszy od 1946 r. wypowiedział się o likwidacji getta. Krall prowadziła rozmowy z Markiem Edelmanem przez kolejne tygodnie. Przez blisko miesiąc analizowała i porządkowała swoje notatki. W rok po ukazaniu się artykułu w „Odrze”, wydana została publikacja, zatytułowana „Zdążyć przed Panem Bogiem”. Pierwodruk ukazał się w „Odrze” 1976, nr 4-7, a wydanie książkowe w 1977 roku. Utwór jest jedną z obowiązkowych lektur na maturę 2024.

Tematykę utworu najlepiej wyjaśnia jego wstęp: „...o ludziach, których przeznaczeniem – czy może misją – stały się sprawy ma granicy życia i umierania. Będzie to opowieść o lekarzach-kardiologach (jednym z nich jest obecnie doktor Edelman) i ich pacjentach, o wojnie i naszych czasach, o ludziach ginących i tych, którzy spieszyli im z pomocą – wtedy i dzisiaj”.

Utwór Hanny Krall zaliczany jest do literatury faktu. Wydarzenia nie są ułożone chronologicznie. Jest to ciąg wspomnień, wielu powtórzeń. W utworze znajdziemy też liczne ogólniki, ale również wiele detali. Jego kompozycja utworu charakteryzuje się dwuplanowością czasu i przestrzeni. Akcja dotyczy wydarzeń w warszawskim getcie w latach 1942-1943, ale też pracy kardiochirurgów w powojennej Łodzi.

Utwór podzielony jest na 15 części. Są one wyodrębnione graficznie, ale tylko 5 zachowuje formę wywiadu z Markiem Edelmanem. Pozostałe, to różnorodne, odautorskie relacje.

• Fragmenty: 1, 7, 10, 12 – 15 – wywiad z Edelmanem;
• Fragment 2 – sprawozdanie autorki z reakcji czytelników na opublikowany wywiad z Edelmanem;
• Fragment 3 – refleksja o sposobie przekazywania informacji przez Edelmana, wyjaśnienie jego dotychczasowego milczenia na temat wydarzeń w getcie;
• Fragmenty: 4, 5, 8, 9 – relacja odautorska będąca sprawozdaniem z wypowiedzi bohaterów drugoplanowych, dzięki którym relacja zostaje uszczegółowiona;
• Fragment 11 – opowieść o niezrealizowanym filmie Andrzeja Wajdy na temat getta.

Fragment 1.
Autorka rozpoczyna dialog z anonimową postacią, w dalszej części okazuje się, że bohaterem jest Marek Edelman – uczestnik powstania w getcie warszawskim. Relacjonuje on przebieg wydarzeń, mówi o swojej roli w getcie. Wspomina towarzyszy m.in. Zygmunta Frydrycha i Mordechaja Anielewicza – przywódcę powstania, którego młodzieńcza biografia budzi kontrowersje. Opisuje przypadek zbiorowego samobójstwa oraz wylicza formy tzw. godnej śmierci. Za najbardziej „godną” – wartościową, poczytuje śmierć z bronią w ręku.

Fragment 2.
Wiąże się z odbiorem opublikowanego wcześniej przez Hannę Krall wywiadu z Edelmanem, w którym wypowiadał się jako ostatni z przywódców getta. Wystosowano wobec niego później serię zarzutów, że „odarł wszystko z wielkości”, ponieważ ujawnił, według niego bez znaczenia, niektóre fragmenty biografii Anielewicza. Istotna stała się kwestia doboru słów.

Fragment 3.
Wyjaśnia, dlaczego Marek Edelman nie udzielił żadnego wywiadu, milczał przez wiele lat, choć był zastępcą komendanta powstania. Przedstawiciele partii politycznych, którym po zakończeniu działań bojowych w getcie składał raport, uznali, że o wydarzeniach mówi nieprecyzyjnie i bez oczekiwanego patosu.

Fragment 4.
Fragment opisuje codzienność życia w getcie. Edelman mówi o głodowych racjach żywnościowych, o badaniach nad chorobą głodową, którą diagnozuje się na podstawie wyglądu. Zostają wyróżnione trzy stadia choroby.

Fragment 5.
Opisana jest tu postać Profesora (Jan Moll), który jako pierwszy przeprowadzał operacje na otwartym sercu w stanie zawału. Dzieje Profesora od czasów okupacji, kiedy jeszcze jako młody chirurg pracował w radomskim szpitalu, aż do chwili, gdy powstała książka. Marek Edelman był jego bliskim współpracownikiem, asystował mu w trakcie operacji w Klinice Łódzkiej. Poznajemy też uczucia Profesora, jego lęki i obawy związane z wykonywanym zawodem.

Fragment 6.
Opowieść wraca do czasów okupacji, do getta, głodu i zagłady. Krall nawiązuje do wybuchu powstania i stwierdza, że był to „dobry pomysł”. Ta opinia budzi sprzeciw Edelmana. Nie uważa, aby śmierć w komorze gazowej była gorsza od śmierci w walce. Pokora i w pewnym sensie „nieświadomość” śmierci czynią ową śmierć jeszcze bardziej tragiczną, a jednostki na nią skazane są tym bardziej symbolem cierpienia.

Fragment 7.
Marek Edelman opowiada o tym, jak dwóch niemieckich oficerów obcinało pewnemu staremu Żydowi stojącemu na beczce brodę. Wyjaśnia też przyczyny pozostania w Polsce i dlaczego, mimo posiadania przepustki, nigdy nie zdobył się na ucieczkę z getta. Wspomina o bukietach żółtych kwiatów, które otrzymuje każdego roku od nieznanej osoby w rocznicę wybuchu powstania w getcie. Opowiada o miłości i relacjach międzyludzkich z tego okresu. Pojawiają się informacje o przebiegu akcji likwidacyjnej, „numerkach na życie” i o wyborze sposobów umierania. Jedno z tych wspomnień dotyczy Poli Lifszyc – zapomnianej młodej dziewczyny, która odważnie zdecydowała się na śmierć i wraz z matką wsiadła do transportu.

Fragment 8.
Ten fragment jest nawiązaniem do współczesności. Czytelnik dowiaduje się, o czym rozmawiali pacjenci Profesora (pan Rudny, pani Bubnerowa, pan Wilczkowski) przygotowujący się do operacji. Poznajemy ich plany, marzenia oraz nadzieje.

Fragment 9.
Fragment wyjaśnia przyczyny zawałów pacjentów Profesora i doktora Edelmana. Inżynier Wilczkowski cudem uniknął śmierci w górach. Pan Rudny zbyt mocno przejmował się stale psującymi maszynami, a Bubnerowa nadmiernie angażowała się w sprawy związane ze sprzedażą długopisów. Po operacji każdy z pacjentów postanowił zmienić swoje dotychczasowe życie.

Fragment 10.
Wspomnienie spotkania Marka Edelmana z córką zastępcy komendanta żydowskiej policji – Lejkina, którego zlikwidował ŻOB. Opisuje okoliczności powstania tej organizacji. Po raz kolejny nawiązuje do likwidacji getta i początków akcji zbrojnej. W tej części pojawia się epizod zbiorowego samobójstwa oraz wspomnienie o Anielewiczu.

Fragment 11.
Ten fragment utworu poświęcony jest pomysłowi Andrzeja Wajdy o nakręceniu filmu o getcie z wykorzystaniem materiałów archiwalnych. Planowano pokazanie miejsc miejsca kaźni i pamiątek po bohaterach. Marek Edelman miałby opowiadać o minionych czasach. Kardiochirurg odmówił. Hanna Krall wspomina o swojej przyjaciółce – Annie Strońskiej, która mieszka w bloku wybudowanym na terenie dawnego getta. Opisuje żydowski pogrzeb z tak niewielką liczbą Żydów, że nie można na nim odmówić Kadyszu – tradycyjnej modlitwy za zmarłych.

Fragment 12.
W tej części dowiadujemy się, dlaczego Marek Edelman został lekarzem. Bohater opowiada, na czym polega jego rola i zawód lekarza. Nawiązuje także do funkcji, jaką pełnił na Umschlagplatzu. Edelman wspomina również swoich pacjentów.

Fragment 13.
Ten fragment porządkuje nieco kolejność wydarzeń, weryfikuje również informacje dotyczące powstania. Opisuje przebieg akcji zbrojnej w getcie, bohaterską śmierć Michała Klepfisza. Mówi też o konfrontacji Marka Edelmana ze Stroopem. Otrzymujemy też informacje o działalności „łączników” z aryjską stroną m.in. „Wacława”. Sporo miejsca w tej części poświęcone zostało Jurkowi Wilnerowi.

Fragment 14.
Marek Edelman mówi, w jaki sposób udało mu się przetrwać w getcie. Opisuje, jak dwa razy cudem uniknął śmierci. Za pierwszym razem z broni celował do niego Niemiec, najprawdopodobniej mający wadę wzroku. Za drugim razem ocalał dzięki znajomemu, który zabrał go z wozu dowożącego codzienny transport więźniów na Umschlagplatz.

Fragment 15.
W ostatnim fragmencie utworu po raz pierwszy pojawia się nazwisko Profesora – Jana Molla, z którym pracował Marek Edelman. Pojawiają się informacje o sztucznym sercu autorstwa inżyniera Sejdaka. Wracają też rozważania nad sensem pracy lekarza. Edelman mówi, że nigdy nie wie, czy jego gra z Bogiem będzie zwycięstwem człowieka nad chwilową nieuwagą Najwyższego. Czy uda się jeszcze na moment „osłonić płomień” czyjegoś życia. Przytacza przypadki śmierci (śmierć brata Marysi Sawickiej, Elżbiety Chętkowskiej i młodziutkiej Elżuni), które dowodzą, że Bóg jest nieprzewidywalny i właśnie On podejmuje ostateczne decyzje.

Tu też znajdujemy wyjaśnienie tytułu: „Pan Bóg chce zgasić świeczkę, a ja muszę szybko osłonić płomień, wykorzystując Jego chwilową nieuwagę. Niech się pali choć chwilę dłużej, niż On by sobie życzył” – mówi Marek Edelman o swojej pracy kardochirurga.