Rzeczownik: na jakie pytania odpowiada ta część mowy? Odmiana, podział, rodzaje i pisownia "nie" z rzeczownikami. Te przykłady trzeba znać

Rzeczownik odpowiada na pytania: kto? (np. mama, tata, brat, Ania, Szymon), co? (kot, portfel, dom, obraz). Nazywa głównie rzeczy, miejsca, osoby, zjawiska abstrakcyjne czy inne obiekty.

Najważniejsze informacje, które należy zapamiętać o rzeczowniku, to:

• rzeczownik odmienia się przez liczby i przypadki,
• rzeczownik ma określony rodzaj,
• „nie” z rzeczownikami piszemy oddzielnie,
• w języku polskim występują także rzeczowniki nieodmienne.

Rzeczowniki w języku polskim zasadniczo przyjmują jeden z trzech rodzajów: męski, żeński lub nijaki:

• Rzeczowniki rodzaju męskiego – zazwyczaj kończą się spółgłoską (np. młot, drut), niekiedy samogłoską -o (np. psisko), -y czy na -a.
• Rzeczowniki rodzaju żeńskiego – najczęściej są zakończone na -a (np. dziewczyna, kobieta, żarówka) lub -i (np. bogini, monarchini, gospodyni), rzadziej kończą się spółgłoską (np. krew).
• Rzeczowniki rodzaju nijakiego – w dużej mierze kończą się samogłoską -e (np. zadanie, ćwiczenie), -o (np. dziecko) lub -ę (np. prosię, zwierzę).

Zasadniczo rodzaj rzeczowników jest stały, choć bywało też tak, że zmieniał się na przestrzeni czasu. Można to zauważyć, gdy spojrzymy na konkretne wyrazy przez pryzmat historii języka polskiego. Szczególnie dostrzegalne zmiany są dziś widoczne na przykład w znanych utworach sprzed kilkuset lat.

Rzeczowniki można podzielić na kilka mniejszych grup. Przede wszystkim rzeczowniki dzielimy na: abstrakcyjne i konkretne. W skład rzeczowników konkretnych wchodzą jeszcze: rzeczowniki żywotne i nieżywotne:

• Rzeczowniki abstrakcyjne – do rzeczowników abstrakcyjnych zalicza się te z nich, których nie da się doświadczyć za pomocą zmysłów. Są to więc uczucia, różnego rodzaju stany czy emocje. Przykłady rzeczowników abstrakcyjnych to: miłość, radość, myślenie, niesprawiedliwość.
• Rzeczowniki konkretne – wyrazy nazywające przedmioty, obiekty i zjawiska, których możemy doświadczyć za pomocą zmysłów: dotknąć je, powąchać, posmakować, np. płot, kot, dom, zupa. Rzeczowniki konkretne dzielimy jeszcze na rzeczowniki żywotne i nieżywotne.
• Rzeczowniki żywotne – to wyrazy, które określają ludzi, stworzenia żyjące i postaci, które mają cechy ludzkie (np. mama, tata, dziecko, ptak, pies, krasnoludek, anioł, Zeus). Rzeczowniki żywotne dzieli się jeszcze na osobowe, które nazywają ludzi i nieosobowe, które określają zwierzęta.
• Rzeczowniki nieżywotne – zalicza się do nich nazwy przedmiotów, roślin, stanów, czynności (np. stół, stokrotka, sen, bieganie).

Rzeczowniki można podzielić także na własne i pospolite. Do tych pierwszych zaliczamy wszystkie nazwy własne, np. imiona, nazwy państw, miast itd. Piszemy je wielką literą. Z kolei rzeczowniki pospolite to wszystkie pozostałe, piszemy je małą literą.

We współczesnej polszczyźnie rzeczownik może występować w formie liczby pojedynczej lub liczby mnogiej. Zazwyczaj uczniowie nie mają problemów z określeniem liczby rzeczownika. Warto jednak wspomnieć o kilku niestandardowych przypadkach.

Zasadniczo w liczbie pojedynczej jeden rzeczownik odnosi się do jednego desygnatu (np. jedno krzesło). W języku polskim są też jednak rzeczowniki zbiorowe. Chociaż występują one w liczbie pojedynczej, to odnoszą się do wielu desygnatów (np. zboże, młodzież itd.)

Warto również wspomnieć o rzeczownikach, które występują jedynie w liczbie pojedynczej (np. Polska, miłość, Europa), a także rzeczownikach tylko w liczbie mnogiej (drzwi, ludzie, sanie).

Rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby. Uczniom sporo problemów sprawia odmiana rzeczownika przez przypadki. Właśnie dlatego przygotowaliśmy krótki poradnik. Deklinacja to odmiana wyrazu przez przypadki. Poniżej znajduje się przykład:

• Mianownik (M.) – kto? co? (jest) np. pies, mama, dziecko
• Dopełniacz (D.) – kogo? czego? (nie ma), np. psa, mamy, dziecka
• Celownik (C.) – komu? czemu? (się przyglądam), np. psu, mamie, dziecku
• Biernik (B.) – kogo? co? (widzę), np. psa, mamę, dziecko
• Narzędnik (N.) – z kim? z czym? (idę), np. z psem, z mamą, z dzieckiem
• Miejscownik (Msc.) – o kim? o czym? (myślę), np. o psie, o mamie, o dziecku
• Wołacz (W.) – o!, np. psie!, mamo!, dziecko!

Odmiana rzeczownika przez przypadki wcale nie musi być trudna. Wystarczy wypracować pewne schematy. Przede wszystkim należy podzielić wyraz na temat i końcówkę (np. dom ø, dom-u, dom-owi, dom ø, dom-em, dom-u, dom-u). W niektórych przypadkach temat pozostanie bez zmian, w innych może ulec modyfikacji.

Zmiany w temacie wyrazu podczas odmiany przez przypadki nazywamy obocznością (np. szkoł-a; szkol-e). Zanim jednak przejdziemy do oboczności, warto zastanowić się, jak rozpoznawać przypadki rzeczownika.

Zazwyczaj określony przypadek ma konkretną końcówkę i to właśnie ona informuje nas, w jakim przypadku znajduje się dany wyraz. Niekiedy jednak rzeczownik może przyjąć taką samą formę w dwóch różnych przypadkach. Spójrzmy na dopełniacz i biernik rzeczownika „pies” – zarówno w pierwszym, jak i w drugim przypadku brzmi on „psa”.

Najlepszym sposobem, by rozpoznać, w jakim przypadku znajduje się dany wyraz, jest więc przeczytanie całego zdania. Gdy wyraz znajduje się w kontekście, łatwiej jest określić jego przypadek. W momencie, gdy pojawiają się wątpliwości, związane z tym, jak odmieniać rzeczownik przez przypadki, warto zajrzeć do Słownika Gramatycznego Języka Polskiego.

Niekiedy rzeczownik (najczęściej w mianowniku) nie ma końcówki, a jedynie temat. Wówczas brak końcówki oznacza się symbolem: ø. Wspomnieliśmy już o obocznościach tematu, a więc zmianach w zakresie tematu wyrazu.

Oboczność tematu może polegać na wymianie samogłosek, spółgłosek lub samogłosek i spółgłosek. Warto także odnotować zjawisko, jakim jest skrócenie czy rozszerzenie tematu.

Poniżej podajemy przykłady oboczności tematu:

• Oboczność samogłoskowa to na przykład: anioł ø; aniel-e (oboczność o:e).
• Oboczność spółgłoskowa występuje we wspomnianym już przykładzie: szkoł-a: szkol-e (oboczność ł:l).
• Oboczność spółgłoskowo-samogłoskowa jest rzadsza, ale również ma miejsce w języku polskim, np. gwiazd-a: gwieździ-e (oboczność a:e, z:ź).
• Skrócenie tematu można zaobserwować na przykładzie: bez ø: bz-u (w temacie zniknęło „e”).
• Rozszerzenie tematu jest obecne w wyrazie: matki: matek ø (w drugim przypadku w temacie pojawiło się „e”).

Rzeczownik o nietypowej odmianie niekiedy sprawia uczniom problemy, a nauczyciele często zamieszczają go wśród zadań na sprawdzianach, chcąc zweryfikować, czy dziecko będzie w stanie sobie z nim poradzić. Do rzeczowników o nietypowej odmianie zaliczamy na przykład rzeczowniki: człowiek, rok czy dech. W tych przypadkach liczba pojedyncza zupełnie różni się od liczby mnogiej (człowiek, ale ludzie; rok, ale lata; dech, ale tchu).

Warto zwrócić uwagę także na rzeczowniki pochodzenia łacińskiego, które kończą się na „-um”, np. muzeum, liceum, gimnazjum, akwarium. Takie rzeczowniki w liczbie pojedynczej w różnych przypadkach wyglądają identycznie, zaś w liczbie mnogiej się odmieniają.

W języku polskim występują także rzeczowniki nieodmienne. W dużej mierze są to wyrazy, które zostały zapożyczone z innych języków. Rzeczowniki nieodmienne to na przykład: kiwi, Monako, kakadu, bikini, boa, kakao, espresso czy emu.

Kolejnym zagadnieniem, z którym często uczniowie mają problem, są rzeczowniki odczasownikowe (tzw. gerundia). Jak sama nazwa wskazuje, przypominają czasowniki, bo w jakimś sensie odwołują się do wykonywanych czynności.

Rzeczowniki odczasownikowe najczęściej kończą się na „-anie”, „-enie”, „-cie” (bieganie, dźwiganie, mycie). Podobnie jak czasowniki określają czynności i stany. Kiedy uczeń nie ma pewności, czy dany wyraz jest rzeczownikiem, czy czasownikiem, warto spytać się go, na jakie pytania odpowiada dany wyraz: czy są to pytania czasownika (co robi? co się z nim dzieje? Np. biegnie) czy rzeczownika (kto? co? np. bieganie). W rozpoznaniu może pomóc także cały kontekst, w którym znajduje się określona część mowy.

„Nie” z rzeczownikami piszemy łącznie niemal we wszystkich przypadkach, także w momencie, gdy mamy do czynienia z rzeczownikami odczasownikowymi (a więc: niemycie, niebieganie itd.). Wyjątki są dwa. „Nie” z rzeczownikami piszemy oddzielnie, gdy:
- tworzymy wyraźne przeciwstawienie, np. nie pisanie, ale czytanie;
- wyraz jest pisany wielką literą, dodajemy łącznik, np. nie-Polak.